Tuesday, 23 July 2024

On Chandrashekhar Azad birth anniversary-23rd July-a new biography in Hindi

    





Chandrashekhar Azad- latest biography of an iconic revolutionary

                                                                             Chaman Lal*

           Two names are most evocative names among Indian revolutionaries of freedom struggle. Both were comrade in arms. Chandershekhar Azad was the Commander-in-chief of Hindustan Socialist Republican Army (HSRA), who was named as Balraj in Bhagat Singh handwritten posters on the assassination of Lahore ASP, J P Saunders. Another significant document-Philosophy of the Bomb. Authored mainly by Bhagwati Charan Vohra but improvised with Azad suggestions, (some referring to Bhagat Singh also having been shown its draft in jail and Yashpal claiming to be its co-author), which was distributed on 26th January 1930 as Manifesto of HSRA in some references also went in the name of Commander in Chief of HSRA with different name of Kartar Singh. Interestingly when HRA-Hindustan Republican Army/Association (HRA), was renamed as HSRA, adding Socialist word to it in a meeting held on 8&9th September 1928 at Ferozeshah Kotla grounds of Delhi, Azad himself was not present, but he was elected Commander-in-chief of its armed wing. It is understood that Bhagat Singh had spoken to Azad, prior to the meeting and had his consent about the change. Though Bhagat Singh’s formal designation was different, he was considered the ideological head of the renamed organisation with emphatically declaring Socialism as the goal of the organisation.

         It is true that Bhagat Singh has got more focussed and centralised attention of writers and more than 600 hundred books have been authored on him in nearly 20 Indian and foreign languages, the maximum being in Hindi-more than 250, but Chandrashekhar Azad was as popular among common people as Bhagat Singh was especially in North and Central India. Books written on Chandrashekhar Azad also are substantial, especially in Hindi, more than no of books written on Sukhdev, Rajguru, Mahavir Singh, Bhagwati Charan Vohra, Mahavir Singh, Jatindranath Das etc, who were also part of HSRA and were martyred inside jails or outside. Bhagat Singh has now drawn the attention of renowned academician’s world over, so many such research-based books are being published and are in the process of publication. Azad also has drawn at least one academician’s attention and Ashoka University’s historian Aparna Vaidik has based her book-Waiting for Swaraj- published in last few years. The latest book on Chandrashekhar Azad has been penned and published by a in service IPS officer Pratap Gopender, who has his academic training earlier in the discipline of History and is registered for his research degree at Lucknow University.

      This book named as Chandrashekhar Azad: Mythk Banam Yatharth(Myth vs Reality) published by Lokbharti Prakashan Allahabad in 2023 end , has run into second edition within three months, despite being a large sized book-510 pages of text and 16 pages of multiple photographs. Author has presumed that many books written on Azad, ae full of mythical stories about him (as many on Bhagat Singh as well) and his task is to analyse the books with the help of historic records, mostly from police or archival records and present his own assessment of the claims made in these books. He has based his findings on the base of 125 books-114 in Hindi and 11 in English, 14 special issues on Azad or revolutionaries, all in Hindi, forty primary sources, books and reports etc, the list of which he has provided in bibliography. In nearly 380 pages in twelve chapters, the author has recreated the life story of Azad, but in nine appendices, including bibliography he has devoted another 125 pages, some of which are as important``` as earlier chapters of the book like personality, ideology and memoirs of Azad by his fellow revolutionizes, though it has also led to repetition at some pages of both sections of the book.

    As a background author gives a lion’s eye view of the revolutionary movements during freedom struggle. Though he refers to other revolutionary movements like Ghadar party also, but that was not required as sometimes giving a sketchy reference is not close to real facts. His reference to background of HRA and HSRA are more useful, as he refers to two centres of revolutionary movements n UP (United Province) of that time-Banaras and Kanpur, later Jhansi, Agra and Saharanpur played their part. But basic fact about formation of HRA is that it was joining of Anushilan Samiti and Sachindernath Sanyal’s evolutionary groups with the mediation of Trailokya Nath Chakravarti, whose book Thirty years in Jail is known. The new organisation was given name Hindustan Republican Association, its exact date and venue are not yet identified, some say it as in 1923, but Gopender Pratap identify it as at a village in near Dacca in May 1924. Jogesh Chatterjee was its leader in the beginning, after his arrest, as per author Ram Prasad Bismil led it, who led the major action of Kakori Rail dacoity on 9th August 1925, which almost destroyed the group. Manmathnath Gupt, who also was a student at Banaras, along with Azad at that time took his brother Manmohan Gut, Pranvesh Chatterjee and Azad to the newly formed revolutionary HRA. Both Azad and Manmath were part of Kakori dacoity, in which Manmath got life sentence, but Azad remained absconder till the end of his life. Bhagat Singh had joined the group at Kanpur when he left home in 1923 from Lahore with letter of Jai Chandra Vidyalankar, his teacher and Sachindernath Sanyal friend and comrade

         Actually, the general impression created in political history of revolutionary movement is that the youth of that time like Bhagat Singh and Azad disillusioned by Mahatma Gandhi withdrawal of non-cooperation movement of 1921 in February 2022, due to Chauri Chaura incident of 5th February 1922, when a police post was burnt by protesting Satyagrahis becomes somewhat disputed in Azad story. Moving to Azad story in chapters like Ancestors, Birth, Childhood, Sanskrit, Satyagrah and Azad, Pratap Gopender perhaps first time gets record of Azad’s association with Congress party from very young age of 15 years. The only incident vial in social media is that of Azad’s punishment of flogging with different no of lashes. Pratap Gopender brings on record, not just one but three punishments of Azad in Satyagrah of 1921-22.  His first arrest was on 24th December 1921 under IPC 143 with age given on police report as 15-year one month and punishment was one day simple jail, till the rising of the court for participating in Mahatma Gandhis non cooperation movement. Second arrest comes on 12th February 2022 under same section of IPC 143, the day Mahatma Gandhi had formally withdrawn non cooperation movement. On 25th February Azad was sentenced to 12 lashes on his back, the story goes that he shouted at every lash-Mahatma Gandhi ki Jai, even Jawaharlal Nehru has referred to it in his autobiography, but Gopender with news clippings of Aaj Hindi daily of Banaras has put on record that Azad shouted Bharat Mata ki Jai after each lash! In fact in social media the no’s of lashes are mentioned 15 or 30, but real fact is 12!Third punishment in continuation of Satyagraha was a notice on 30th May 1922 under section 17(2) of CLA act for giving a lecture, he was sentenced 20 rupees or three months simple imprisonment in that case, he paid the fine and his age is referred as 15 years 11 months.

     Azad was honoured publicly by Banaras Congress committee on 1st September 1922 for his brave acts. The story of name Azad also begins here. His name is printed as first name among 16 non adults in Daily Aaj during December 1921, as Azad in bracket (Chandrashekhar) During his lashing sentence, there was no story in Aaj at the time of lashes news, but later Bhavishya from Allahabad carried as name Azad, Fathers name Swadhin, residence Jail in some issue!

      Coming back to Azad birth and family background. Azad was not born into an already illustrious family like of Bhagat Singh, whose genealogy of many generations is available. Police records and family records have got different noting’s. His birth place is certain that is Bhabra of Alirajpur district of present day Madhya Pradesh, perhaps in earlier days-Central Province (CP), his fathers name is confirmed as Sitaram Tewari and mothers name as Jagrani Devi. Sitaram came over to Bhabra for a job in 1899 and Azad mother followed in1901-2. The ancestral village of Tewari’s seems of  Bhauti in Unnao district of UP, but Sitaram has shifted to Badraka, his in laws place. So the two names one finds as Bhabra as birth place and Badraka as ancestral place in reference to Azad. Ironically even the grandfather’s name is in clouds, not to talk of genealogy. At the time of birth of Azad Bhabra was a small village of 31 houses with population less than one thousand, but with substantial number of Muslims population. Reference is found of an elderly Muslim woman feeding kid Chandrashekhar. Azad father seems to had three marriages, but only two boys survived from his last wife and Azad mother Jagrani Devi. In fact, Azad’s elder brother Sukhdev lived to do even a job, but died due to some ailment. Azad’s father died in 1938, seven years after Azad martyrdom and his mother Jagrani devi survived till 1951, last two or more years living with Azad friends in Jhansi Sadashiv Malkapurkar, who took her to Tirth Yatra also. Banarasi Das Chaturved has mentioned that Jawaharlal Nehru as Prime Minister sent 250/ rupees for Jagrani Devi. But there was no scheme before Indira Gandhi to help old living freedom fighters or their families.

       Despite being a small village, Bhabra had a school, post office and hospital. So, Chandrashekhar had his primary education in village. Manohar Lal Trivedi, who had connection with Badraka, joined as school teacher, who took care of Azad education and even got him a job also, he was a reliable shelter for Azad during  underground life. Some time in early 1920 Azad ran away from home and job and reached Bombay, where he spent about six months. Only Vishwanath Vaishampayan, the close friend and follower of Azad in his three-part biography, now put into single volume has mentioned Azad’s Bombay life, where he worked as a labourer in downloading the client’s materials from ships. There most workers used to drink milk, lifting from the ships. Azad had Brahminical way of life, but which was shattered in Bombay life style. Initially he cooked for himself, later he dropped it and started eating at hotels/restaurants. He used to take bath once a week on holiday and will go to cinema houses to watch films.

        Chandrashekhar was told that in Banaras, one can study Sanskrit without fee and can get even free food, so some time in later part of 1920, he reached Banaras and joined a Sanskrit school. His active social life began to take shape here. As per Gopender Pratap, apart from Bhabra, where Azad spent initial fourteen years of his life, the second longest stay was in Banaras from 1920 to 1925, when he went underground in revolutionary life. Here under the influence of Mahatma Gandhi, he joined non cooperation movement in 1921. It was here when Shivvinayak Mishra , who had some connection with Azad ancestral place Unnao, took care of Chandershekhar, here he worked with Dr. Sampurananand (later CM of UP) and Dr. Abdul Bari like Congress leaders. Even Lal Bahadur Shastri was also student in Banaras during Azad’s time. Shivvinayak Mishra actually organised civic reception for 16-year-old child Azad as hero of Satyagraha. Later after the martyrdom of Azad on 27th February 1931, Mrs Kamla Nehru had sent for Shivvinayak Mishra, who was out of Banaras at that time to return and take care of last rites of Azad, which he reached just in time on 28th February at Rasulabad crematorium. So as Bhagat Singh had close relations with Congress leaders, as his own family was part of Congress, the second Commander in chief of HSRA had equally strong relations with Congress leaders in the initial phase of his political life!

       During his participation in Satyagrah, Azad wrote a letter to Hindi daily Aaj, whose editor Shiv Prasad Sitare Hind as a fiery nationalist and it was published signed by four satyagrihs, including Azad. In a chapter in appendix-Letters of Azad, Gopender Pratap has produced four letters, one which is hand written in Devnagri script and is quite viral in social media, other three are printed ones, from which one looks doubtful to the author. But another letter, a bit long, which was perhaps dictated by Azad to his friend and biographer Vishavnath Vaishampayan, reflects the maturity of Azad and also breaks the myth of his being illiterate or having little knowledge. Azad like Bhagat Singh was a polyglot, he could well understand Punjabi, Rajasthani, Bengali etc, but he was well versed in Hindi, Sanskrit and Urdu, all three, there are references of Azad reading and understanding these languages. Though he was not fascinated by books like Bhagat Singh, Sukhdev, Bhagwati Charan Vohra or some other revolutionaries, especially Bhagat Singh, about whom his comrades have mentioned as he not only read books, rather he devoured these! But to project Azad as just a military man without ideological understanding is unfair to him. He understood the term socialism, very well from his comrades. One of his comrades have mentioned reading Manifesto of The Communist Party many times, as Azad wished to understand socialism and he was convinced by Bhagat Singh.

    There are many other narrations and clearance of clouds over stories relating to Azad, but some of features of his personality very clearly underlined in the book are-

1.     He was a very simple looking and in essence also simple- and good-hearted person. 2.He was totally committed to revolutionary movement and never accepted any favour for his parents or himself. In fact, he was very secretive about his personal life and observed very strict discipline of underground life. 3. He was very caring of his comrades and will eat last after all his comrades had taken food and sometimes even skip food himself to take care of his comrades. 4. He was a very good shooter and could shoot the target perfectly. 5, He was completely non communal, despite his Brahminical background. He worked as motor mechanic in a Muslim owner Sirajudin in Jhansi and even brought two tins of Ghee walking 14 miles for his daughter’s marriage. 5. He was fond of Khichdi, Kadi-Chaval and Barfi, but he could eat anything cooked with meat and eat keeping meet out. Impressed by Bhagat Singh arguments, he started eating even raw eggs! He looked very harsh from outside but was very soft and emotional, could not see anyone crying!

               Gopender Pratap has discussed the assassination of Azad by British police quite at length, as to pinpoint, who had betrayed Azad to British police. There had been a huge controversy and all living revolutionaries participated in prolonged discussions in Dharamyug Hindi weekly from Bombay and Dinman Hindi weekly from Delhi in 1960 and 70. Charges of betraying Azad flew at each other. Those who were mentioned as possible betrayers were- Yashpal, a Hindi writer later, Sadguru Sharan Awasthy, Veer Bhadar Tewari, Sukhdev Raj, Ranrakh Singh Sehgal, Vishav Nath Vaishmpayan and one unknown traitor! Like a trained police officer Gopender Pratap has tried to analyse the possible motives and circumstantial evidences to pinpoint the real culprit. According to the author there was a third person also with Azad on 27th February 1931, apart from Sukhdev Raj, to whom Azad had told to run away and he did. Gopender Pratap identifies that person as Hazari Lal from Bihar, who also was part of revolutionary movement, he does not exactly blame him, but suspects his role and also express surprise that why any of Azad comrades ever mentioned him in their memoirs of the incident! As far as the real informer he pinpoints Shivcharn Mechanic, who was detained by Shambhunath DSP at his home to check the information to be correct. Veer Bhadar Tewari was sent to cross check, it has been mentioned that Azad had seen Veerbhadar passing from park side. Tewari has always been a suspect, due to his closeness with DSP Shambhunath, who had once bailed him out. So as per Gopender Pratap these two-Shivcharn Mechanic and Veerbhadar Tewari were the real culprits in informing British police, which encircled Alfred Park and Azad went down fighting, injuring Knot Waber and Bishbeshwar Singh-two police officers. Gopendr Pratap has bunked earlier book of another police officer Dharmendera Gaur-Azad ke Gaddar Saathi, in which he has blamed Yashpal for betraying Azad and also dragged Nehru’s name that they had come from Nehru’s place, whereas Nehru was not in town that day and Kamla Nehru had made arrangements for Azad cremation along with other Congress men like Purshotam Das Tandon.

  Veer Bhadar Tewari had joined Congress party later and contested elections on Congress ticket, but Jawaharlal Nehru never agreed to campaign for him despite rrequests!

     There are many more things in the book of interest to know the real life of Chandrashekhar Azad, it is bit lengthy book, could have been compacted in shorter version, but it is authentic and sixteen pages of many historic photographs enriches it more. Those interested in authentic history of revolutionaries and can read Hindi, they can go for it. It will not disappoint them, it is useful for both activists and scholars/researchers.










*Chaman Lal is a retired Professor from JNU, New Delhi and Honorary Advisor, Bhagat Singh Archives and Resource Centre, Delhi Archives, New Delhi

          

 

Saturday, 13 July 2024

Remembering Che Guevara on 65th anniversary of visit to Afro-Asian countries Chaman Lal*

       

   The Wire: The Wire News India, Latest News,News from India, Politics, External Affairs, Science, Economics, Gender and Culture



         I greatly admire the Cuban Revolution, which was achieved on January 1, 1959, led by Fidel Castro, as one of the most remarkable revolutions in world history. A small group of just 82 determined revolutionaries, who sailed from Mexico on the ship Granma in December 1956, successfully overthrew the powerful army of dictator Batista, thanks to the crucial support of Cuban peasants and workers, achieving a historic victory.

      Out of 82, only about 15 revolutionaries survived after the brutal attack of Batista's forces. These courageous individuals went on to mobilize a vast army of peasant soldiers, ultimately defeating the dictator and forcing him to flee the country within just two years. Among these Cuban liberation heroes, I am particularly drawn to Che Guevara, whose personality traits resonate with those of our own South Asian revolutionary, Bhagat Singh. As we mark the 65th anniversary of Che's historic visit to India in 1959, I am inspired to pen a brief memoir in tribute to his legacy.

        Che and his team arrived at Delhi airport on the evening of June 30, 1959, just six months after Cuba's liberation from Batista's dictatorship. The next day, July 1, they met with Indian Prime Minister Jawaharlal Nehru, who hosted them for lunch at his Teen Murthy residence, now part of the Prime Minister's Museum (formerly known as the Nehru Memorial Museum and Library).

      Fidel Castro dispatched his trusted comrade Che to Afro-Asian nations-India, Pakistan(including Dacca, now Bangladesh), Burma(now Myanmar), Indonesia, Japan, Singapore and Ceylon(now Sree Lanka) to establish diplomatic and economic ties with Cuba. Notably, records of Che's visit to India, where he spent about two weeks, were uncovered with some effort, as he hadn't yet achieved his legendary status. Official Indian documents call him "Commandant Ernesto", leading the Cuban delegation. Unlike high-profile visits, no minister received him at the airport; instead, Foreign Ministry official D.S. Bagla welcomed him, appearing in most photographs taken in Delhi and its surroundings.

          Indian journalist R. Bhanumati interviewed Che at the All India Radio, later publishing it in her book Conversations. In 2007, Om Thanvi, editor of Hindi daily Jansatta, travelled to Cuba, uncovering more about Che's visit. He also got Che Guevara’s report on Indian visit to Fidel Castro, which he got translated from a Spanish scholar Prabhati Nautial and wrote a series of articles in his edited daily Jansatta.

      While Che likely visited cities beyond Delhi and Kolkata (then Calcutta), references and photographs are scarce, except for Kolkata, where he may have met United Communist party leaders and addressed a public meeting. However, this didn't satisfy Che's curiosity about India's revolutionary history. Notably, he only mentioned Mahatma Gandhi and Nehru in his memoirs, omitting radical socialist leaders Bhagat Singh and Netaji Subhash Bose. Che would have likely found a kindred spirit in Bhagat Singh, a fellow fearless revolutionary. Che Guevara perhaps would have been happier to know from Communists, their version of freedom struggle.

 

In 2010-11, I was a Visiting Professor of Hindi at the University of the West Indies (UWI) in Trinidad and Tobago. I chose Trinidad due to its proximity to Cuba and Venezuela, countries that interest me. I developed close ties with the Cuban and Venezuelan embassies in Port of Spain, attending numerous events. I was fascinated by Cuba's socialist revolution, led by Fidel Castro, Raul Castro, Che Guevara and Camilo Cienfuegos, who sailed on the ship Granma, which is now displayed in Havana as an iconic symbol.

During my UWI vacation, I planned trips to Cuba and Venezuela.

In Havana, I visited the Revolution Museum and Jose Marti Memorial. Although the Che Guevara Study Centre was closed for renovation, ICAP (Cuban People's International Relations Body) assisted me. I showed solidarity with the Cuban 5 in US custody, participating in Port of Spain meetings and addressing an ICAP gathering in Santiago de Cuba, where a Bolivian music group also performed.


    In Santiago de Cuba, I saw the house of two ladies, from where Fidel Castro led his hundred-plus comrades for the Moncada garrison attack on 26th July 1953, which became known as the 26th Julio movement in Cuban revolutionary history, resulting in his famous "History Will Absolve Me" court statement. Out of a hundred plus of Castro men, sixty-one were massacred by Batista forces. Fidel Castro was sentenced to 15 years jail term and his brother Raul Castro for 13 years. Raul Castro took over Cuban Communist party leadership after Fidel’s' demise and is still alive. After their early release they shifted to Mexico to reorganize revolutionary movement. Here Che Guevara, a doctor from Argentine joined them! Che was given Cuban citizenship after the victory of revolution, but he was martyred in Bolivia, fighting for revolution on 9th October 1967. Many of his comrades including Tania were also martyred in Bolivian liberation struggle! Their remains were brought from Bolivia and buried in Santa Clara many years later!   


  

            On my last day in Cuba (December 17, 2011), I visited Santa Clara, liberated under Che's command, which reminded me of an old Indian city — quiet and sober. Here I saw Che's grand statue, tall, Museum and memoirs of 220 fighters, and 29 Bolivians compass memorial where Che and Tania's remains are kept, a very somber atmosphere, The Museum is interesting, but one cannot click. I Gifted my book on Bhagat Singh and articles to the Museum. Professor of history came along to the city centre, and saw the new National library. Santa Clara liberation was led by Che Guevara, the city is like an old Indian town, with old houses, a railway station. I Saw railway station, now memorial, where the armored train was derailed by Che's forces of just 23 men and 400 Batista army men surrendered with armory before 23 of Che’s men! Action train compartments are also kept in the museum. A rare Che statue with a child in the city fascinated me, and I got clicked with the Professor of History, whose name I could not pick up properly.



      I surely would like to revisit Cuba for a longer period and do some research in Che Study Centre in Havana. I met Che Guevara's daughter Dr. Aleida and granddaughter Estefania in Delhi recently and hope to see them in Havana again!









                                                Two clippings from Hindustan Times of Che Guevara meetings with PM Nehru and Defence Minister Krishna Menon. Courtesy Om Thanvi.

Che Guevara repost on Indian visit-Translation in Hindi from Spanish by Prabhati Nautiyal: Courtesy Om Thanvi, to whom Che Guevara's son Camillo gave this report. It was published in a Cuban weekly Verido Olvi


เคœुเคฒाเคœु เคฒाเคˆ 1959 เคฎें เคนเคตा เคจा เคฒौ เคŸเคจे เค•े เคฌा เคฆ เค…เคฐ्เคจेเคธ्เคคो ‘เคšे’ เค—ेเคตा เคฐा เคจे เค…เคชเคจी เคญा เคฐเคค เคฏा เคค्เคฐा เค•ी เคฐि เคชो เคฐ्เคŸ เคฒि เค–ी เคฅी ।
เคฐि เคชो เคฐ्เคŸ เค‰เคจ्เคนों เคจे เคฐा เคท्เคŸ्เคฐเคชเคคि เคซि เคฆेเคฒ เค•ा เคธ्เคค्เคฐो เค•े เคธुเคชुเคธुเคฐ्เคฆเคชुเคฐ्เคฆ เค•ी । เคฌा เคฆ เคฎें, 12 เค…เค•्เคคूเคฌเคคू เคฐ 1959 เค•ो , เคตเคน เคฐि เคชो เคฐ्เคŸ เค•्เคฏूเคฌाเคฏू เคฌा
เค•े เคธा เคช्เคคा เคนि เค• ‘เคตेเคฐเคฆे เค“เคฒि เคตो ’ เคฎें เค›เคชी । เคตเคน เคฐि เคชो เคฐ्เคŸ ‘เคœเคจเคธเคค्เคคा ’ เค•े เคธंเคชाเคธं เคชाเคฆเค• เค“เคฎ เคฅा เคจเคตी เคจे เคšे เค•े เคฌेเคŸे
เค•ा เคฎी เคฒो เค—ेเคตा เคฐा เคฎा เคฐ्เคถ เค•े เคธौ เคœเคจ्เคฏ เคธे เคนเคตा เคจा เคฏा เคค्เคฐा เคฎें เคนा เคธि เคฒ เค•ी । เค‰เคธเค•ा เคฎूเคฒเคฎू เคธ्เคชा เคจी
เคธे เคนिं เคฆीเคนिं เคฆी เคฎें เค…เคจुเคตाเคจु เคตाเคฆः
เคตि เคถเคฆ เคตि เคตि เคงเคคा เค“ं เค•ा เคฆेเคถ เคญा เคฐเคค
เค…เคฐ्เคจेเคธ्เคคो ‘เคšे’ เค—ेเคตा เคฐा
เค•ा เคนि เคฐा เคธे เคนเคฎเคจे เคญा เคฐเคค เค•े เคฒि เค เคธी เคงी เค‰เคก़ा เคจ เคญเคฐी । เค‰เคจเคคा เคฒी เคธ เค•เคฐो เคก़ เค†เคฌा เคฆी เค”เคฐ เคคी เคธ เคฒा เค– เคตเคฐ्เค—
เค•ि เคฒो เคฎी เคŸเคฐ เค•्เคทेเคค्เคฐเคซเคฒ เค•े เคฆेเคถ เค•े เคฒि เค।
เคฎि เคธ्เคฐ เค•ी เคงเคฐเคคी เคœि เคคเคจी เคจा เคŸเค•ी เคฏ เคฎเคนเคธूเคธเคธू เคนो เคคी เคนै, เค‰เคคเคจी เคฏเคน เคจเคนीं เคนै। เค‰เคธ เคฐेเค—ि เคธ्เคคा เคจी เคฆेเคถ เคธे เค•เคนीं เคฌेเคนเคคเคฐ เคนैं
เคฏเคนां เค•े เคœเคฎी เคจी เคนा เคฒा เคค। เคฒेเค•ि เคจ เคธा เคฎा เคœि เค• เค…เคจ्เคฏा เคฏ เคจे เคœเคฎी เคจ เค•ा เค‡เคธ เค•เคฆเคฐ เคฌंเคŸเคฌं เคตा เคฐा เค•ि เคฏा เค•ि เคฅो เคก़े-เคก़ेเคธे
เคฒो เค—ों เค•े เคชा เคธ เค…เคค्เคฏเคงि เค• เคธंเคชเคธं เคฆा เคนै เคคो เค…เคงि เค•ां เคถ เค•े เคชा เคธ เค•ुเค› เคจเคนीं ।
เค…เคŸ्เค ा เคฐเคนเคตीं เคธเคฆी เค•े เค…ंเคคเค…ं เคฎें เค”เคฐ เค‰เคจ्เคจी เคธเคตीं เค•े เคถुเคฐूเคถु เคฎें เค‡ंเค—्เคฒैंเคกเคฒैं เคจे เคญा เคฐเคค เค•ो เค…เคชเคจा เค‰เคชเคจि เคตेเคถ เคฌเคจा เคฏा เคฅा ।
เค†เคœा เคฆी เค•े เคฒि เค เคฌเคก़े เคธंเค˜เคธं เคฐ्เคท เคนुเค। เคฒेเค•ि เคจ เค…ंเค—्เคฐेเค…ं เค—्เคฐेเคœों เค•ी เคฆเคฎเคจ เคถเค•्เคคि เคญा เคฐी เคธा เคฌि เคค เคนुเคˆ। เค‰เคธ เค”เคชเคจि เคตेเคถि เค•
เคขां เคšे เคธे เคตเคนां เค•ा เคธเคฎृเคฆ्เคฎृ เคง เคนเคธ्เคคเคถि เคฒ्เคช-เค‰เคฆ्เคฏो เค— เคคो เคคเคฌा เคน เคนुเค† เคนी , เคตเคนां เค•ी เค†เคฐ्เคฅि เค•เคฐ्เคฅि เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคं เคคा เค•ो เคง्เคตเคธ्เคค เค•เคฐเคจे
เค”เคฐ เคญा เคฐเคคी เคฏों เค•ो เค…เคจंเคคเคจं เค•ा เคฒ เคคเค• เค…เคชเคจे เคธा เคฎ्เคฐा เคœ्เคฏ เค•े เคฌो เค เค•े เคจी เคšे เคฆเคฌा เค เคฐเค–เคจे เคชเคฐ เคญी เคตเคน เค†เคฎा เคฆा เคฅा ।
เคตเคฐ्เคคเคฎाเคฐ्เคค เคฎाเคจ เคธเคฆी เค•ा เค•ुเค› เคนि เคธ्เคธा เค”เคฐ เค‰เคจ्เคจी เคธเคตीं เคธเคฆी เค‡เคจ्เคนीं เคนा เคฒा เคค เคฎें เคฆेเคถ เค•ो เคฏเคค्เคฐ-เคคเคค्เคฐ เคตि เคฆ्เคฐो เคน เค•े เคฐा เคธ्เคคे เคชเคฐ
เคกा เคฒ เคšुเค•ीเคšु เค•ी เคฅी เค”เคฐ เคฎा เคธूเคฎเคธू เคœเคจเคคा เค•ा เค–ूเคจเค–ू เคฌเคนเคคा เคœा เคฐเคนा เคฅा ।
เค”เคชเคจि เคตेเคถि เค• เค…ंเค—्เคฐेเค…ं เค—्เคฐेเคœी เคธเคค्เคคा เคชि เค›เคฒी เคฌเคก़ी เคฒเคก़ा เคˆ เคธे เคคो เคฌเคš เคจि เค•เคฒी , เคฒेเค•ि เคจ เคตि เค˜เคŸเคจ เค•े เคธ्เคชเคท्เคŸ เคธंเค•ेเคธं เค•ेเคคों เค•े
เคธा เคฅ। เคฎเคนा เคค्เคฎा เค—ां เคงी เค•े เค—ूเคข़เค—ू เคต्เคฏเค•्เคคि เคค्เคต เค•े เคฎा เคง्เคฏเคฎ เคธे เคญा เคฐเคค เคจे เค…เคชเคจे เคธเคค्เคฏा เค—्เคฐเคน เค•ो เคœा เคฐी เคฐเค–ा เค”เคฐ เค…ंเคคเค…ं เคค:
เค…เคชेเค•्เคทि เคค เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคं เคคा เคนा เคธि เคฒ เค•ी ।
เค—ां เคงी เค•ी เคฎृเคค्เคฎृเคฏु เคชเคฐ เคจेเคนเคฐू เคจे เคธा เคฎा เคœि เค• เคฌो เค เค•ी เคœि เคฎ्เคฎेเคฆा เคฐी เค…เคชเคจे เค•ंเคงों เคชเคฐ เค‰เค ा เคฒी เคฅी । เคเค• เคเคธे เคฆेเคถ เค•ा
เคจेเคคृเคค्เคคृเคต เค…เคชเคจे เคนा เคฅों เคฎें เคฒि เคฏा เคœि เคธเค•ी เค†เคค्เคฎा เค‰เคธ เคฆी เคฐ्เค˜ เคถा เคธเคจ เคธे เคฐुเค—्เคฃ เคนो เคšुเค•ीเคšु เค•ी เคฅी เค”เคฐ เคœि เคธเค•ी
เค…เคฐ्เคฅเคต्เคฐ्เคฅ เคฏเคตเคธ्เคฅा เคฎเคนा เคจเค—เคฐी เคฏ เคฒंเคฆเคฒं เคจ เค•े เคฌा เคœा เคฐ เค•ी เคชूเคฐ्เคคिเคชूเคฐ्เคคि เค•े เคฒि เค เค…เคญि เคถเคช्เคค เคฅी । เค…เคชเคจे เค†เคฐ्เคฅि เค•เคฐ्เคฅि เคญเคตि เคท्เคฏ เค•े
เคตि เค•ा เคธ เค•े เคฒि เค เค•ि เคธा เคจों เคฎें เคœเคฎी เคจ เค•ा เคฌंเคŸเคฌं เคตा เคฐा เค”เคฐ เคฆेเคถ เค•े เค”เคฆ्เคฏो เค—ी เค•เคฐเคฃ เค•ो เคธुเคฆृเคธुเคข़ เค•เคฐเคจा เคœเคฐूเคฐी เคฅा ।
เค•ां เค—्เคฐेเคธ เคชा เคฐ्เคŸी เค•े เคจेเคคा เค“ं เคจे เค‰เคธ เค•ा เคฐ्เคฏ เค•े เคฒि เค เคเค• เค…เคจुเค•เคจु เคฐเคฃी เคฏ เค‰เคค्เคธा เคน เค•े เคธा เคฅ เค…เคชเคจे เค†เคชเค•ो เคธเคฎเคฐ्เคชि เคคเคฐ्เคชि
เค•เคฐ เคฆि เคฏा ।
เคฏเคน เคฌเคนुเคตि เคง เค”เคฐ เคฌเคนुเคค เคฌเคก़ा เคฆेเคถ เค…เคจेเค• เคช्เคฐเคฅा เค“ं เค”เคฐ เคฐूเคข़ि เคฏों เค•ा เคฆेเคถ เคนै। เคœि เคจ เคธा เคฎा เคœि เค• เคธเคฎเคธ्เคฏा เค“ं เคฎें
เคนเคฎ เค†เคœ เคœी เคฐเคนे เคนैं, เค‰เคจเคธे เค‰เคชเคœे เคนเคฎा เคฐे เคตि เคšा เคฐ เค‰เคจ เคช्เคฐเคฅा เค“ं เค”เคฐ เคฐूเคข़ि เคฏों เคธे เคฌि เคฒ्เค•ुเคฒ เคญि เคจ्เคจ เคนैं।
เคธा เคฎा เคœि เค•-เค†เคฐ्เคฅि เค•เคฐ्เคฅि เคขां เคšा เคนเคฎा เคฐा เคเค•-เคธा เคนै। เค—ुเคฒाเค—ु เคฒाเคฎी เค”เคฐ เค”เคชเคจि เคตेเคถी เค•เคฐเคฃ เค•ा เคตเคนी เค…เคคी เคค, เคตि เค•ा เคธ เค•ी
เคธी เคง เค•ी เคฆि เคถा เคญी เคตเคนी । เค‡เคธเค•े เคฌा เคตเคœूเคฆเคœू เค•ि เคฏे เคคเคฎा เคฎ เคนเคฒ เค•ा เคซी เคฎि เคฒเคคे-เคคेเคœुเคฒเคœु เคคे เคนैं เค”เคฐ เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เคญी เคเค• เคนी
เคนै, เคซि เคฐ เคญी เค‡เคจเคฎें เคฆि เคจ-เคฐा เคค เค•ा เค…ंเคคเค…ं เคฐ เคนै। เคเค• เค“เคฐ เคœเคนां เคญूเคฎिเคญूเคฎि-เคธुเคงाเคธु เคงाเคฐ เค•ी เค†ंเคงीเค†ं เคงी เคจे เค•ां เคชा เค—्เคตैเค‡เคตै (เค•्เคฏूเคฌाเคฏू เคฌा) เค•ी
เคœเคฎीं เคฆा เคฐी เค•ो เคเค• เคนी เคเคŸเค•े เคฎें เคนि เคฒा เค•เคฐ เคฐเค– เคฆि เคฏा เค”เคฐ เคชूเคฐेเคชूเคฐे เคฆेเคถ เคฎें เค•ि เคธा เคจों เค•ो เคฎुฮผเคค เคœเคฎी เคจ เคฌां เคŸเคคे เคนुเค
เคตเคน เค…เคจเคตเคฐเคค เคฐूเคช เคธे เค†เค—े เคฌเคข़ เคฐเคนी เคนै; เคตเคนीं เคฎเคนा เคจ เคญा เคฐเคค เค…เคชเคจी เคธुเคตिเคธुเคตिเคšा เคฐि เคค เค”เคฐ เคถां เคค เคชूเคฐ्เคตीเคชू เคฐ्เคตी เค…เคฆा เค•े เคธा เคฅ
เคฌเคก़े-เคก़ेเคฌเคก़े เคœเคฎीं เคฆा เคฐों เค•ो เคตเคนां เค•े เค•ि เคธा เคจों เค•ो เคญू-เคญूเคฆा เคจ เค•เคฐ เค‰เคจเค•े เคธा เคฅ เคจ्เคฏा เคฏ เค•เคฐเคจा เคธเคฎเคा เคฐเคนा เคนै।
เคฆเคฐเค…เคธเคฒ, เคœो เค‰เคจเค•ी เค–ेเคคी เค•ो เคœो เคคเคคे-เคคेเคฌो เคคे เคนैं, เค‰เคจ्เคนीं เค•ो เคเค• เค•ी เคฎเคค เค…เคฆा เค•เคฐเคจे เค•े เคฒि เค เคฐा เคœी เค•เคฐ เคฐเคนा
เคนै। เค‡เคธ เคช्เคฐเค•ा เคฐ เคเค• เคเคธी เค•ो เคถि เคถ เคนो เคฐเคนी เคนै เค•ि เคธเคฎूเคšीเคฎू เคšी เคฎा เคจเคตเคคा เคฎें เคœो เคธเคฎा เคœ เค‡เคคเคจा เค…เคงि เค• เค†เคฆเคฐ्เคถเคฎเคฐ्เคถ เคฏ

เค”เคฐ เคธंเคตेเคธं เคตेเคฆเคจเคถी เคฒ เคนै, เคฒेเค•ि เคจ เคธเคฌเคธे เค…เคงि เค• เค—เคฐी เคฌ เคญी , เค‰เคธเค•ी เค—เคฐी เคฌी เค•ी เค“เคฐ เค…เคธंเคตेเคธं เคตेเคฆเคจเคถी เคฒ เคฆเคฐि เคฆ्เคฐเคคा เค•ा
เคช्เคฐเคตा เคน เค•ि เคธी เคคเคฐเคน เค…เคตเคฐुเคฆ्เคง เคนो เคธเค•े।
เคฐा เคœเคงा เคจी เคจเคˆ เคฆि เคฒ्เคฒी เค•े เคธเคฎी เคช เคนเคฎ เคเค• เคธเคนเค•ा เคฐी เค–ेเคคी เค•ो เคฆेเค–เคจे เค—เค। เคนเคฐि เคฏा เคฒी เคฐเคนि เคค เค•เคฐी เคฌ เคšा เคฒी เคธेเค•
เค•ि เคฒो เคฎी เคŸเคฐ เค…เคจुเคฐ्เคตเคจु เคฐเคฐ्เคต เคœเคฎी เคจ เคธे เค—ुเคœเค—ु เคฐเคคे เคนुเค เคนเคฎें เค…เคšा เคจเค• เค•ुเค› เคœा เคจเคตเคฐ เค”เคฐ เคญैंเคธेंเคญैं เคธें เคฆि เค–ा เคˆ เคชเคก़ीं । เคนเคฎ เคนเคคो เคค्เคธा เคน
เค•เคฐเคจे เคตा เคฒी เค—เคฐी เคฌी เค”เคฐ เคฎि เคŸ्เคŸी เค•ी เคฆी เคตा เคฐों เคธे เคฌเคจे เค˜เคฐों เค•े เคเค• เค›ो เคŸे เค—ां เคต เค•े เคชा เคธ เคฅे। เคธเคนเค•ा เคฐि เคคा เคธे
เค—เคฐ्เคตो เคจ्เคฎเคค्เคค เคเค• เคธ्เค•ूเคฒ เคฆो เค…เคง्เคฏा เคชเค•ों เค•े เค…เคธा เคงा เคฐเคฃ เคช्เคฐเคฏเคค्เคจों เคชเคฐ เคจि เคฐ्เคญเคฐเคฐ्เคญ เคฅा । เค‰เคธเคฎें เคชां เคš เค•เค•्เคทा เคं เคšเคฒเคคी เคฅीं ।
เคšेเคนเคฐों เคชเคฐ เคฌी เคฎा เคฐि เคฏों เค•े เคฒเค•्เคทเคฃ เคเคฒเค•ा เคคे เค•เคฎเคœो เคฐ เคฌเคš्เคšे เคชा เคฒเคฅी เคฎा เคฐเค•เคฐ เค…เคชเคจे เค…เคง्เคฏा เคชเค• เค•ा เคชा เค  เคธुเคจเคธु เคฐเคนे
เคฅे।
เคฏเคนां เคœो เคฌเคก़ा เคตि เค•ा เคธ เคฅा เคตเคน เคฅा เคธी เคฎेंเคŸ เค•े เค˜ेเคฐे เคตा เคฒे เคชा เคจी เค•े เคฆो เค•ुเคं, เคœि เคจเคธे เคœ्เคฏा เคฆा เคฒो เค— เคชा เคจी เคญเคฐ เคธเค•เคคे
เคฅे। เคฒेเค•ि เคจ เค•ुเค› เคฆूเคธเคฆू เคฐे เค…เคญि เคจเคต เคชเคฐि เคตเคฐ्เคคเคจเคฐ्เคค เคญी เคฅे เคœो เค…เคธा เคงा เคฐเคฃ เคธा เคฎा เคœि เค• เคฎเคนเคค्เคค्เคต เค•े เคฅे เค”เคฐ เคœो เคต्เคฏा เคช्เคค
เค—เคฐी เคฌी เค•ा เค†เคญा เคธ เคญी เค•เคฐा เคคे เคนैं: เค•ृเคทि -เคธुเคงाเคธु เคงाเคฐ เค•ी เคคเค•เคจी เค•ें เคญा เคฐเคคी เคฏ เค•ि เคธा เคจ เค•ो เคธि เค–ा เคคी เคนैं เค•ि เค•ि เคธ เคคเคฐเคน
เคตเคน เค…เคชเคจे เคชा เคฐंเคชเคฐि เค• เคˆंเคงเคจ (เค—ो เคฌเคฐ) เค•ो เคฌि เคœเคฒी เคฌเคจा เคจे เคฎें เค‡เคธ्เคคेเคฎाเคคे เคฎाเคฒ เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै।
เค›ो เคŸा เคนी เคธเคนी , เคฒेเค•ि เคจ เคเค• เคฐो เคšเค• เคชเคฐि เคตเคฐ्เคคเคจเคฐ्เคค เคนै เค•ि เคฌुเคฐेเคฌुเคฐे (เค…เคชเคฐि เคท्เค•ृเคค) เคˆंเคงเคจ เค•े เคฐूเคช เคฎें เค‡เคธ्เคคेเคฎाเคคे เคฎाเคฒ เคนो เคจे เคตा เคฒे
เค—ो เคฌเคฐ เค•ी เคฌเคก़ी เคฎा เคค्เคฐा เค•ो (เค•ि เคธा เคจ) เค–ा เคฆ เค•े เคฐूเคช เคฎें เค‡เคธ्เคคेเคฎाเคคे เคฎाเคฒ เค•े เคฒि เค เคญी เคฌเคšा เคฒेเคคा เคนै। เคเค• เคช्เคฏा เคฐी -เคธी
เค†เคตा เคœ เค•े เคธा เคฅ เคฌเคš्เคšे เค”เคฐ เค”เคฐเคคें เคธเคญी เค—ो เคฌเคฐ เค‡เค•เคŸ्เค ा เค•เคฐเคจे เคฎें เคœुเคŸเคœु เคœा เคคे เคนैं। เค‰เคธे เคงूเคชเคงू เคฎें เคธुเค–ाเคธु เค–ाเคจे เค•े เคฒि เค
เคฐเค–เคคे เคนैं เค”เคฐ เคฌा เคฆ เคฎें เค…เคฒเค—-เค…เคฒเค— เคŠंเคšा เค‡เคฏों เค•े เค…เคจेเค• เคชि เคฐा เคฎि เคกों เคฎें เคฌเคก़ी เคšीं เคŸि เคฏों เค•ी เคฌां เคฌी เค•ी เคคเคฐเคน
เคฒเค—ा เคฆेเคคे เคนैं। เคญा เคฐเคค เค•ी เคธเคฐเค•ा เคฐ เค•े เคช्เคฐเคฏเคค्เคจों เค•ा เคงเคจ्เคฏเคตा เคฆ เค•ि เคœเคจเคคा เค…เคฌ เคฐो เคถเคจी เค•े เคฒि เค เค‰เคจ เค›ो เคŸी เคญเคŸ्เค ि เคฏों
เค”เคฐ เค…เคชเคจी เคœเคฎी เคจ เค•ो เค–ा เคฆ เคฆेเคจे เค•े เคฒि เค เค‰เคธ เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃเคชू เคฐ्เคฃ เค‰เคค्เคชा เคฆ เค•เคฐ เคจि เคฐ्เคญเคฐเคฐ्เคญ เค•เคฐ เคธเค•เคคी เคนै।
เคฏเคน เคฌा เคค เคธ्เคชเคท्เคŸ เคนी เคนै เค•ि เคชเคถु เคฏเคนां เคช्เคฐा เคšी เคจ เค•ा เคฒ เคธे เคนी เคชเคตि เคค्เคฐ เคฎा เคจा เค—เคฏा เคนै। เคตเคน เค–ेเคค เคœो เคคเคคा เคฅा , เคฆूเคงเคฆू เคฆेเคคा
เคฅा । เค‰เคธเค•े เค…เคตเคถि เคท्เคŸ เค•ी เคช्เคฐा เค•ृเคคि เค• เคˆंเคงเคจ เค•े เคฐूเคช เคฎें เคญी เคฌเคนुเคค เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃเคชू เคฐ्เคฃ เคญूเคฎिเคญूเคฎिเค•ा เคฅी । เคนเคฎें เคฌเคคा เคฏा เค—เคฏा เค•ि
เค•ि เคธा เคจ เค•ो เค‰เคธเค•ा เคงเคฐ्เคฎ เค‡เคธ เคฌेเคถเค•ी เคฎเคคी เคชเคถु เค•ी เคนเคค्เคฏा เค•ी เค…เคจुเคฎเคจु เคคि เคจเคนीं เคฆेเคคा เคนै เค”เคฐ เค‡เคธी เคฒि เค เค‰เคธे เคเค•
เคชเคตि เคค्เคฐ เคชเคถु เคฎा เคจा เค—เคฏा । เคเค• เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏเคช्เคฐा เคช्เคคि เค•े เคฒि เค เคงเคฐ्เคฎ เค•ी เคเคธी เค†เคก़ เคฒी เค—เคˆ เค•ि เค‰เคค्เคชा เคฆ เค•ो เค…เคค्เคฏเคงि เค•
เคช्เคฐเคญा เคตเคถा เคฒी เคฌเคจा เคฆि เคฏा เค—เคฏा । เคฏเคน เคฌा เคค เคธเคฎा เคœ เค•े เคนि เคค เคฎें เคนी เคฅी । เคงी เคฐे-เคงी เคฐे เคธा เคฒ เคฆเคถเค•ों เคฎें เคฌเคฆเคฒเคคे เค—เค।
เค…เคฌ เคœเคฌเค•ि เคฏां เคค्เคฐि เค• เคนเคฒ เค”เคฐ เคฆ्เคฐเคต-เคˆंเคงเคจ เค•ा เคœเคฎा เคจा เคญी เค†เคฏा , เค‰เคธ เคชเคตि เคค्เคฐ เคชเคถु เค•ी เคชूเคœाเคชू เคœा เคฒेเค•ि เคจ เค†เคœ เคญी
เค‰เคธी เค†เคฆเคฐ เค•े เคธा เคฅ เคœा เคฐी เคนै। เค‰เคธเค•ी เค†เคฌा เคฆी เค–ूเคฌเค–ू เคซเคฒ-เคซूเคฒ เคฐเคนी เคนै เค”เคฐ เค•ो เคˆ เคตि เคงเคฐ्เคฎी เคญी (เค‰เคธเค•ा )
เคฎां เคธ เค–ा เคจे เค•ी เคนि เคฎ्เคฎเคค เคจเคนीं เค•เคฐ เคธเค•เคคा เคนै। เค…เค ा เคฐเคน เค•เคฐो เคก़ เคชเคถु เคนैं เคญा เคฐเคค เคฎें- เค…เคฎेเคฐि เค•ा เคฎें เคœि เคคเคจे เคนैं เค‰เคจเคธे
เคฒเค—เคญเค— เคฆเคธ เค•เคฐो เคก़ เค…เคงि เค•, เค”เคฐ เคฆुเคจिเคฆुเคจिเคฏा เคฎें เคชเคถु-เคถुเคธंเค–्เคธं เคฏा เคฎें เคญा เคฐเคค เค•ा เคฆूเคธเคฆू เคฐा เคจंเคฌเคจं เคฐ เคนै। เคงเคฐ्เคฎเคชเคฐ्เคฎ เคฐा เคฏเคฃ เค”เคฐ
เคธां เคธ्เค•ृเคคि เค• เคจी เคคि -เคจि เคฏเคฎों เค•ा เคชा เคฒเคจ เค•เคฐเคจे เคตा เคฒे เคญा เคฐเคคी เคฏ เคœเคจ-เคฎा เคจเคธ เค•ो เค‡เคธ เคชเคตि เคค्เคฐ เคชเคถु เค•ी เคชूเคœाเคชू เคœा เคธे
เคญा เคฐเคคी เคฏ เคถा เคธเคจ เคญी เคจเคนीं เคฐो เค• เคธเค•เคคा ।
เคธा เค  เคฒा เค– เค†เคฌा เคฆी เค•ा เคช्เคฐเคฅเคฎ เคฌเคก़ा เคถเคนเคฐ เค•เคฒเค•เคค्เคคा เคเค• เคฌเคนुเคค เค…เคตि เคถ्เคตเคธเคจी เคฏ เคธंเค–्เคธं เคฏा เค•ी เค—ा เคฏों เค•े เคธा เคฅ
เคœी เคจे เค•ो เค…เคญि เคถเคช्เคค เคนै। เค‡เคจ เค—ा เคฏों เค•े เคुंเคกเคुं เค•े เคुंเคกเคुं เคธเคก़เค•ों เคธे เค—ुเคœเค—ु เคฐเคคे เคนुเค เคฏा เค•เคนीं เคญी เคฌी เคš เคธเคก़เค• เคชเคฐ
เคชเคธเคฐเคคे เคนुเค เคฏा เคคा เคฏा เคค เค•ो เค…เคตเคฐुเคฆ्เคง เค•เคฐ เคฆेเคคे เคนैं।
เค‡เคธ เคถเคนเคฐ เคฎें เคนเคฎें เคญा เคฐเคค เค•ा เคเค• เคตि เคšि เคค्เคฐ เค”เคฐ เคœเคŸि เคฒ เคชเคฐि เคฆृเคถ्เคฏ เคฆेเค–เคจे เค•ो เคฎि เคฒा । เคตเคน เค”เคฆ्เคฏो เค—ि เค• เคตि เค•ा เคธ,
เคœो เคญा เคฐी เค‰เคฆ्เคฏो เค— เค•े เค‰เคค्เคชा เคฆ- เคœैเคธेเคœै เคธे เค•ि เคฐेเคฒ เค‡ंเคœि เคจ- เคฌเคจा เคคा เคนै เค”เคฐ เคœि เคธ เคœเค—เคน เคชเคนुंเคšเคจे เคฎें เคนเคฎें เค…เคญी เค”เคฐ
เคตเค•्เคค เคฒเค—ेเค—ा , เคเค• เคญเคฏा เคจเค• เคฆเคฐि เคฆ्เคฐเคคा เคธे เคฌि เคฒ्เค•ुเคฒ เคฌเค—เคฒ เคธे เคธเคŸा เคนुเค† เคนै। เคจเคˆ-เคจเคˆ เค–ो เคœों เค•े เคธเคญी เค•्เคทेเคค्เคฐों เคฎें
เคœो เคคเค•เคจी เค•ी เคตि เค•ा เคธ เคฆेเค–เคจे เค•ो เคฎि เคฒเคคा เคนै เค‰เคธเคธे เคญा เคฐเคคी เคฏ เคตैเคœ्เคžाเคตै เคœ्เคžाเคจि เค•ों เค•ी เคฆुเคจिเคฆुเคจिเคฏा เค•े เคนเคฐ เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें เคชเคนเคšा เคจ
เคฌเคจी เคนै।

เคตเคนीं เค•ृเคท्เคฃ เคจा เคฎ เค•े เคเค• เคตि เคฆ्เคตा เคจ เคธे เคฎुเคฒाเคฎु เคฒाเค•ा เคค เค•ा เคฎौ เค•ा เคฎि เคฒा । เคตเคน เคเค• เคเคธा เคšेเคนเคฐा เคฅा เคœो เคนเคฎा เคฐी เค†เคœ เค•ी
เคฆुเคจिเคฆुเคจिเคฏा เคธे เคฆूเคฐเคฆू เคฒเค—เคคा เคฅा । เค‰เคธ เคจि เคท्เค•เคชเคŸเคคा เค”เคฐ เคตि เคจเคฏเคถी เคฒเคคा เค•े เคธा เคฅ เค‰เคธเคจे เคนเคฎเคธे เคฒंเคฌीเคฒं เคฌी เคฌा เคคเคšी เคค เค•ी ,
เคœि เคธเค•े เคฒि เค เคฏเคน เคฎुเคฒ्เคฎुเค• เคœा เคจा เคœा เคคा เคนै। เคฆुเคจिเคฆुเคจिเคฏा เค•ी เคธเคฎूเคšीเคฎू เคšी เคคเค•เคจी เค•ी เคถเค•्เคคि เค”เคฐ เคธा เคฎเคฐ्เคฅ्เคฏ เค•ो เค†เคฃเคตि เค•
เคŠเคฐ्เคœा เค•े เคถां เคคि เคช्เคฐि เคฏ เค‰เคชเคฏो เค— เคฎें เคฒเค—ा เคจे เค•ी เค†เคตเคถ्เคฏเค•เคคा เคชเคฐ เคœो เคฐ เคฆेเคคे เคนुเค เค‰เคธ เค…ंเคคเค…ं เคฐเคฐा เคท्เคŸ्เคฐी เคฏ เคฌเคนเคธों เค•ी
เคฐा เคœเคจी เคคि เค•ी เค‰เคธเคจे เคญเคฐเคชूเคฐเคชू เคจिं เคฆाเคจिं เคฆा เค•ी เคœो เค†เคฃเคตि เค• เคนเคฅि เคฏा เคฐों เค•ी เคœเค–ी เคฐेเคฌा เคœी เค•ो เคธเคฎเคฐ्เคชि เคคเคฐ्เคชि เคนै। เคญा เคฐเคค เคฎें เคฏुเคฆ्เคฏुเคง
เคจा เคฎเค• เคถเคฌ्เคฆ เคตเคนां เค•े เคœเคจ-เคฎा เคจเคธ เค•ी เค†เคค्เคฎा เคธे เค‡เคคเคจा เคฆूเคฐเคฆू เคนै เค•ि เคธ्เคตเคคंเคค्เคฐเคคं เคคा เค†ंเคฆोเค†ं เคฆोเคฒเคจ เค•े เคคเคจा เคตเคชूเคฐ्เคฃเคชू เคฐ्เคฃ เคฆौ เคฐ เคฎें เคญी
เคตเคน เค‰เคธเค•े เคฎเคจ เคชเคฐ เคจเคนीं เค›ा เคฏा । เคœเคจเคคा เค•े เค…เคธंเคคोเคธं เคคोเคท เค•े เคฌเคก़े-เคก़ेเคฌเคก़े เคถां เคคि เคชूเคฐ्เคฃเคชू เคฐ्เคฃ เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถเคจोंเคฐ्เคถ เคจों เคจे เค…ंเค—्เคฐेเค…ं เค—्เคฐेเคœी เค‰เคชเคจि เคตेเคถเคตा เคฆ
เค•ो เค†เค–ि เคฐเค•ा เคฐ เค‰เคธ เคฆेเคถ เค•ो เคนเคฎेเคถा เค•े เคฒि เค เค›ो เคก़เคจे เค•ो เคฌा เคง्เคฏ เค•เคฐ เคนी เคฆि เคฏा , เคœि เคธเค•ा เคถो เคทเคฃ เคตเคน เคชि เค›เคฒे
เคกेเคข़เคกे เคธौ เคตเคฐ्เคทों เคธे เค•เคฐ เคฐเคนा เคฅा ।
เคฏเคน เคฌा เคค เคฌเคก़ी เคฐुเคšि เค•เคฐ เคนै เค•ि เคตि เคฐो เคงा เคญा เคธों เค•े เค‡เคธ เคฆेเคถ เคฎें, เคœเคนां เค—เคฐी เคฌी เค‰เคค्เคคเคฎ เค•ि เคธ्เคฎ เค•े เคธเคญ्เคฏ เคœी เคตเคจ เค”เคฐ
เค‰เคš्เคš เค•ो เคŸि เค•े เคคเค•เคจी เค•ी เคœ्เคžा เคจ เค•े เคธा เคฅ เค˜ुเคฒीเค˜ु เคฒी-เคฎि เคฒी เคนै, เคธ्เคค्เคฐी เค•ो เคธि เคฐ्เคซ เคธा เคฎा เคœि เค• เคฐि เคถ्เคคों เคฎें เคนी เคจเคนीं ,
เคฐा เคœเคจी เคคि เคฎें เคญी เคช्เคฐเคฎुเค–เคฎु เคธ्เคฅा เคจ เคนा เคธि เคฒ เคนै। เค…เคงि เค• เคจเคนीं , เคเค•ा เคง เค‰เคฆा เคนเคฐเคฃ เค…เค—เคฐ เคฆि เคฏा เคœा เค เคคो เคฆुเคฌเคฆुเคฒी -เคชเคคเคฒी
เค”เคฐ เคฎเคงुเคฐเคงु เคธ्เคตเคญा เคต เค•ी เค‰เคธ เคญा เคฐเคคी เคฏ เคธ्เคค्เคฐी เค•ो เคœि เคธे เค•ां เค—्เคฐेเคธ เค•ी เค…เคง्เคฏเค•्เคทा (เค‡ंเคฆि เคฐा เค—ां เคงी ) เคฏा เคตि เคฆेเคถ เค‰เคช-เคฎंเคค्เคฐीเคฎं เคค्เคฐी
(เคฒเค•्เคท्เคฎी เคฎेเคจเคจ) เคœैเคธेเคœै เคธे เคชเคฆों เค•ा เค•ा เคฐ्เคฏเคญाเคฐ्เคฏ เคญाเคฐ เคฎि เคฒा เคนुเค† เคนै।
เคนเคฎा เคฐी เค‡เคธ เคฏा เคค्เคฐा เคฎें เคธเคญी เค‰เคš्เคš เคญा เคฐเคคी เคฏ เคฐा เคœเคจी เคคि เคœ्เคžों เคธे เคฎुเคฒाเคฎु เคฒाเค•ा เคคें เคถा เคฎि เคฒ เคฅीं । เคจेเคนเคฐू เคจे เคจ เคธि เคฐ्เคซ เคเค• เคฆा เคฆा
เค•ी เค†เคค्เคฎी เคฏเคคा เค•े เคธा เคฅ เคนเคฎा เคฐा เคธ्เคตा เค—เคค เค•ि เคฏा เคฌเคฒ्เค•ि เค•ूเคฌा เค•ी เคœเคจเคคा เค•े เคธเคฎเคฐ्เคชเคฃเคฐ्เคช เค”เคฐ เค‰เคธเค•े เคธंเค˜เคธं เคฐ्เคท เคฎें เคญी
เค…เคชเคจी เคชूเคฐीเคชूเคฐी เคฐुเคšि เคฆि เค–ा เคˆ। เคนเคฎें เค…เคชเคจे เคฌेเคถเค•ी เคฎเคคी เคฎเคถเคตि เคฐे เคฆि เค เค”เคฐ เคนเคฎा เคฐे เค‰เคฆ्เคฆेเคถ्เคฏ เค•ी เคชूเคฐ्เคคिเคชूเคฐ्เคคि เคฎें เคฌि เคจा เคถเคฐ्เคค
เค…เคชเคจी เคšिं เคคाเคšिं เคคा เค•ा เคช्เคฐเคฆเคฐ्เคถเคจเคฐ्เคถ เคญी เค•ि เคฏा । เคฐเค•्เคทा เคฎंเคค्เคฐीเคฎं เคค्เคฐी เค”เคฐ เคธंเคฏुเคธं เค•्เคฏुเคค เคฐा เคท्เคŸ्เคฐ เคฎें เคญा เคฐเคคी เคฏ เคฆเคฒ เค•े เคจेเคคा เค•ृเคท्เคฃ เคฎेเคจเคจ เค•े
เคฌा เคฐे เคฎें เคญी เคฏเคนी เคฌा เคค เค•เคนी เคœा เคธเค•เคคी เคนै। เค‰เคจ्เคนों เคจे เค‰เคš्เคš เคซौ เคœी เค…เคซเคธเคฐों เคธे เคญी เคนเคฎा เคฐी เคฎुเคฒाเคฎु เคฒाเค•ा เคค เค•เคฐเคตा เคˆ।
เคนเคฎเคจे เค…เคชเคจे-เค…เคชเคจे เคฆेเคถों เค•ी เคธเคฎเคธ्เคฏा เค“ं เค•े เคธंเคฆเคธं เคฐ्เคญ เคฎें เคตि เคšा เคฐ-เคตि เคจि เคฎเคฏ เค•ि เคฏा ।
เคตा เคฃि เคœ्เคฏ เคฎंเคค्เคฐीเคฎं เคค्เคฐी เคธे เคญी เคนเคฎा เคฐी เคเค• เคธौ เคนा เคฐ्เคฆเคชूเคฐ्เคฃเคชू เคฐ्เคฃ เคฌा เคคเคšी เคค เคนुเคˆ เคœि เคธเคฎें เคญเคตि เคท्เคฏ เค•े เคตा เคฃि เคœ्เคฏ-เคธंเคฌंเคธं เคงोंเคฌं เคงों เค•ी เคญूเคฎिเคญूเคฎि เคคैเคฏाเคคै เคฏाเคฐ
เค•ी เค—เคˆ เคœो เค•ि เค•ा เคซी เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃเคชू เคฐ्เคฃ เคธि เคฆ्เคง เคนो เคธเค•เคคे เคนैं। เคœि เคจ เค‰เคค्เคชा เคฆों เค•ी เค†เคชूเคฐ्เคคिเคชूเคฐ्เคคि เคนเคฎ เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं, เคตे เคนैं
เคคां เคฌा , เค•ो เค•ो , เคŸा เคฏเคฐों เค•े เคฒि เค เคฐेเคฏเคจ เค”เคฐ เคธंเคญเคธं เคตเคค: เคจि เค•เคŸ เคญเคตि เคท्เคฏ เคฎें เคšी เคจी เคญी । เค•ो เคฏเคฒा , เค•เคชा เคธ, เค•เคชเคก़ा ,
เคชเคŸเคธเคจ เค•ी เคฌเคจी เคตเคธ्เคคुเคंเคคु เคं, เค–ा เคฆ्เคฏ เคคेเคฒเคคे , เคฎेเคตे, เคซि เคฒ्เคฎें, เคฐेเคฒ-เคธा เคฎเค—्เคฐी เค”เคฐ เคช्เคฐเคถि เค•्เคทเคฃ-เคตि เคฎा เคจ เคตे เคนเคฎें เคฌेเคš เคธเค•เคคे เคนैं।
เคฒेเค•ि เคจ เคฏเคน เคธूเคšीเคธू เคšी เคฏเคนीं เคธเคฎा เคช्เคค เคจเคนीं เคนो เคคी । เค…เคจुเคญเคจु เคต เคฌเคคा เคคा เคนै เค•ि เคฆो เค‰เคฆ्เคฏो เค—เคถी เคฒ เคฆेเคถ เคธा เคฅ-เคธा เคฅ เค‰เคจ्เคจเคคि
เค•เคฐเคคे เคšเคฒ เคธเค•เคคे เคนैं เค”เคฐ เค…เคชเคจे เคจि เคฐ्เคฎि เคคเคฐ्เคฎि เค‰เคค्เคชा เคฆों เค•ा เคตि เคจि เคฎเคฏ เคญी เค•เคฐ เคธเค•เคคे เคนैं। เค‰เคจเคคा เคฒी เคธ เค•เคฐो เคก़ เคฎि เคฒि เคฏเคจ
เคญा เคฐเคคी เคฏों เค•ा เคธ्เคคเคฐ เคœैเคธेเคœै เคธे-เคœैเคธेเคœै เคธे เคŠเคชเคฐ เค‰เค ेเค—ा , เคนเคฎा เคฐी เคšी เคจी เค•ी เคฎां เค— เคฌเคข़ेเค—ी เค”เคฐ เคนเคฎें เคเค• เคจเคฏा เค”เคฐ เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃเคชू เคฐ्เคฃ
เคฌा เคœा เคฐ เคฎि เคฒ เคœा เคเค—ा ।
เคนเคฎा เคฐी เค‡เคธ เคฏा เคค्เคฐा เคธे เคนเคฎें เค•เคˆ เคฒा เคญเคฆा เคฏเค• เคฌा เคคें เคธी เค–เคจे เค•ो เคฎि เคฒीं । เคธเคฌเคธे เคฎเคนเคค्เคค्เคตเคชूเคฐ्เคฃเคชू เคฐ्เคฃ เคฌा เคค เคนเคฎเคจे เคฏเคน เคœा เคจी เค•ि
เคเค• เคฆेเคถ เค•ा เค†เคฐ्เคฅि เค•เคฐ्เคฅि เคตि เค•ा เคธ เค‰เคธเค•े เคคเค•เคจी เค•ी เคตि เค•ा เคธ เคชเคฐ เคจि เคฐ्เคญเคฐเคฐ्เคญ เค•เคฐเคคा เคนै। เค”เคฐ เค‡เคธเค•े เคฒि เค เคตैเคœ्เคžाเคตै เคœ्เคžाเคจि เค•
เคถो เคง เคธंเคธ्เคธं เคฅा เคจों เค•ा เคจि เคฐ्เคฎा เคฃ เคฌเคนुเคค เคœเคฐूเคฐी เคนै- เคฎुเค–्เคฎु เคฏ เคฐूเคช เคธे เคฆเคตा เค‡เคฏों , เคฐเคธा เคฏเคจ เคตि เคœ्เคžा เคจ, เคญौ เคคि เค• เคตि เคœ्เคžा เคจ เค”เคฐ
เค•ृเคทि เค•े เค•्เคทेเคค्เคฐ เคฎें। เค‡เคจ เคธเคญी เคคเค•เคจी เค•ी เคธंเคธ्เคธं เคฅा เคจों เค”เคฐ เคฐा เคœ्เคฏ เค•े เคฌा เคฐे เคฎें เคคเคฎा เคฎ เคธा เคฎा เคจ्เคฏ เคธूเคšเคธू เคจा เค“ं เค•ा เคคा เคฒเคฎेเคฒ
เค”เคฐ เคจेเคคृเคค्เคคृเคต เคเค• เคฐा เคท्เคŸ्เคฐी เคฏ เคธां เค–्เคฏि เค•ी เค•ेंเคฆ्เคฐ เคฆ्เคตा เคฐा เค•ि เคฏा เคœा เคจा เคšा เคนि เค। เคญा เคฐเคคी เคฏ เคฆเคฐเค…เคธเคฒ เค‡เคธ เค•ा เคฎ เคฎें เคฎเคนा เคฐเคคी
เคนैं।
เคœि เคธ เคธเคนเค•ा เคฐी เคธ्เค•ूเคฒ เค•ा เคœि เค•्เคฐ เคฎैंเคจेเคฎैं เคจे เค…เคญी เคฅो เคก़ी เคฆेเคฐ เคชเคนเคฒे เค•ि เคฏा , เคตเคนां เคธे เคนเคฎ เคœเคฌ เคฒौ เคŸ เคฐเคนे เคฅे เคคो เคธ्เค•ूเคฒी

เคฌเคš्เคšों เคจे เคนเคฎें เคœि เคธ เคจा เคฐे เค•े เคธा เคฅ เคตि เคฆा เคˆ เคฆी , เค‰เคธเค•ा เคคเคฐ्เคœुเคฎाเคฐ्เคœु เคฎा เค•ुเค› เค‡เคธ เคคเคฐเคน เคนै: ‘‘เค•ूเคฌा เค”เคฐ เคญा เคฐเคค เคญा เคˆ-
เคญा เคˆ’’। เคธเคšเคฎुเคšเคฎु , เค•ूเคฌा เค”เคฐ เคญा เคฐเคค เคญा เคˆ-เคญा เคˆ เคนैं, เคœैเคธाเคœै เคธा เค•ि เค†เคฃเคตि เค• เคตि เค–ंเคกเค–ं เคจ เค”เคฐ เค…ंเคคเค…ं เคฐ เคญूเคฎंเคญू เคกเคฎं เคฒी เคฏ

เคฐॉ เค•ेเคŸों เค•े เค‡เคธ เคฏुเค—เคฏु เคฎें เคฆुเคจिเคฆुเคจिเคฏा เค•े เคธเคญी เคฎुเคฒ्เคฎुเค•ों เค•ो เคนो เคจा เคนी เคšा เคนि เค।

( เค…เคจुเคตाเคจु เคตाเคฆः เคช्เคฐเคญा เคคी เคจौ เคŸि เคฏा เคฒ )
     













 

*Chaman Lal is a retired JNU professor and an honorary advisor at Bhagat Singh Archives and Resource Centre, New Delhi.