The Atheism of Bhagat Singh-Mandeep Kaur-Punjabi Tribune

http://punjabitribuneonline.com/2014/03/%E0%A8%AD%E0%A8%97%E0%A8%A4-%E0%A8%B8%E0%A8%BF%E0%A9%B0%E0%A8%98-%E0%A8%A6%E0%A9%80-%E0%A8%A8%E0%A8%BE%E0%A8%B8%E0%A8%A4%E0%A8%BF%E0%A8%95%E0%A8%A4%E0%A8%BE-%E0%A8%A6%E0%A9%87-%E0%A8%AE%E0%A8%BE/

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਦੇ ਮਾਅਨੇ

Posted On March - 21 - 2014

ਡਾ. ਮਨਦੀਪ ਕੌਰ

ਸੰਪਰਕ:95921-20120
ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜੋ ਯੋਗਦਾਨ ਸਿਲੇਬਸ ਦੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਨ-ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਨਾਇਕ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜਿੰਨਾ ਚਿਰ ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ  ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਨੂੰ ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਤੇ ਵਿਚਾਰਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ, ਓਨੀ ਦੇਰ ਤਕ ਇਹ ਸਤਿਕਾਰ ਸਿਵਾਏ ਜਜ਼ਬਾਤੀ ਤਸੱਵੁਰ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕੁਝ ਵੀ ਨਹੀਂ। ਉਸਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚਲੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਉਮਰ ਦੇ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਨਾਲ ਮਾਪ-ਤੋਲ ਕੇ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਸ ਇਨਕਲਾਬੀ ਨੌਜਵਾਨ ਦੀ ਪਰਵਾਜ਼ ਦੀ ਉਚਾਈ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਜੋਸ਼ੀਲਾ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਵੀ ਸੀ। ਉਸ ਦਾ ਹੱਥ ਲਿਖਤ ਦਸਤਾਵੇਜ਼“‘ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ’ ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਦੀ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਦੀ ਗਵਾਹੀ ਭਰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਵਾਲ ਵੀ ਖੜ੍ਹੇ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਫ਼ਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਏ ਜਾਣ (7 ਅਕਤੂਬਰ 1930) ਤੋਂ ਕੁਝ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਲ-ਕੋਠੜੀ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ 27 ਸਤੰਬਰ 1931 ਦੇ ‘ਦਿ ਪੀਪਲ’ ਨਾਮੀਂ ਹਫ਼ਤਾਵਾਰੀ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਵੀ ਗਿਆ ਸੀ। ਜੀਵਨ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਦਾ ਬੌਧਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਰ ਇਨਸਾਨ ਲਈ ਇਸ ਲੇਖ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
ਲੇਖ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਗਿਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਉਪਰ ਉਸ ਦੇ ਹੀ ਕੁਝ ਸਾਥੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਇਲਜ਼ਾਮ ਹੈ ਕਿ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਅਵਿਸ਼ਵਾਸ ਉਸ ਦੇ ਅਹੰਕਾਰ ਕਰਕੇ ਹੈ। ਇਸ ਸਵਾਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜੀਵਨ ਦੌਰਾਨ ਘੰਟਿਆਂਬੱਧੀ ਗਾਇਤਰੀ ਮੰਤਰ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਹੀ ਮੁਨਕਰ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਅਹੰਕਾਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬਲਕਿ ਉਸ ਦੀ ਸੋਚਣ ਵਿਧੀ ਹੀ ਸੀ। ਉਸ  ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੀ ਸੀ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਰੁਮਾਂਟਿਕ ਵਿਚਾਰਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਸੀ, ਭਾਵ ਇਨਕਲਾਬੀ ਭਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਜਜ਼ਬਾਤ ਦਾ ਪਲੜਾ ਭਾਰੂ ਸੀ¢ਪਰ ਜਿਉਂ ਹੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਸ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ’ਤੇ ਆਈ ਤਾਂ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਫ਼ਲਤਾ ਲਈ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਤੀਬਰਤਾ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਬਾਕੂਨਿਨ, ਮਾਰਕਸ, ਲੈਨਿਨ ਅਤੇ ਨਿਰਲੰਬਾ ਸਵਾਮੀ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅਕੀਦੇ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ।“ਹੁਣ ਰਹੱਸਵਾਦ ਅਤੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਾਸਤੇ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਾ ਰਹੀ,¢ਯਥਾਰਥਵਾਦ ਹੀ ਸਾਡਾ ਸਿਧਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ…1926 ਦੇ ਅਖੀਰ ਤਕ ਮੇਰਾ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪੱਕਾ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਸੀ ਕਿ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੇ ਸਿਰਜਕ, ਪਾਲਣਹਾਰ ਅਤੇ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਬੇਬੁਨਿਆਦ ਹੈ। ਮੈਂ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਬਹਿਸ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ।

ਡਾ. ਮਨਦੀਪ ਕੌਰ

ਮਈ 1927 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ 1926 ਦੇ ਦੁਸਹਿਰਾ ਬੰਬ-ਕਾਂਡ ਵਿੱਚ ਸ਼ੱਕ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਨਕਲਾਬੀ ਪਾਰਟੀ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਬਾਰੇ ਖ਼ੁਲਾਸਾ ਕਰਨ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਾਅਦਾ-ਮੁਆਫ਼ ਗਵਾਹ ਬਣ ਜਾਣ ਦਾ ਲਾਲਚ ਦਿੱਤਾ ਪਰ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋਣ ’ਤੇ ਉਸ ਉਪਰ ਕਾਕੋਰੀ ਕਾਂਡ ਤੇ ਬੰਬ ਕਾਂਡ ਦੋਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਜ਼ਮ ਹੋਣ ਲਈ ਮੁਕੱਦਮੇ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਡਰਾਵਾ ਦਿੱਤਾ।“ਉਸੇ ਦਿਨ ਤੋਂ ਕੁਝ ਪੁਲੀਸ ਅਫ਼ਸਰ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਵੇਂ ਵੇਲੇ ਰੱਬ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹ ਤਾਂ ਨਾਸਤਿਕ ਸੀ। ਉਹ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨਾਲ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸਾਂ ਕਿ ਕੀ ਉਹ ਅਮਨ-ਚੈਨ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋਣ ਦੀ ਫੜ੍ਹ ਮਾਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਅਜਿਹੀ ਔਖੀ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਸੂਲਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ? ਬੜੀ ਸੋਚ-ਵਿਚਾਰ ਮਗਰੋਂ ਉਸ ਨੇ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਅਰਦਾਸ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਅਰਦਾਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਹ ਪਰਖ ਦੀ ਘੜੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਰਿਹਾ।
ਦੂਜੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮੌਤ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕ ਹਾਲਤ ਪੂਰੀ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਉਹ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ- ‘‘ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇ ਮੈਂ ਆਸਤਕ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੁਣ ਨਾਲੋਂ ਆਸਾਨ ਹੋਣੀ ਸੀ ਅਤੇ ਮੇਰਾ ਬੋਝ ਹੁਣ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਰੱਬ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹਾਲਾਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਣਸੁਖਾਵੇਂ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਤੇ ਹਾਲਤ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਭੈੜੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿੰਨਾ ਰਹੱਸਵਾਦ ਇਸ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਰਾਨਾ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਤ ਵਾਸਤੇ ਕਿਸੇ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਯਥਾਰਥਵਾਦੀ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਤਰਕ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਸ ਰੁਝਾਨ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਮੈਂ ਇਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ¢ਪਰ ਬੰਦੇ ਦਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਤਾਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਾਮਯਾਬੀ ਮੌਕੇ ’ਤੇ ਹਾਲਾਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।’’
ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗਿਲਾ ਹੈ ਕਿ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵੱਡੇ ਮਤਭੇਦ ਹਨ ਪਰ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਦਰੁਸਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਹਾਮੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਪ੍ਰਚੱਲਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦੀ ਇਕੱਲੀ-ਇਕੱਲੀ ਗੱਲ ਦੀ ਬਾਦਲੀਲ ਪੁਣਛਾਣ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ।¢ਹਾਂ! ਜੇ ਕੋਈ ਦਲੀਲ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਸਿਧਾਂਤ ਜਾਂ ਫ਼ਲਸਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਲਾਹੁਣਯੋਗ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਆਸਤਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਕੁਝ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਦਾ ਹੈ:
1. ਜੇ ਕੋਈ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ, ਸਰਬਗਿਆਤਾ ਰੱਬ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਉਹ ਧਰਤੀ ਜੋ ਦੁੱਖਾਂ-ਆਫ਼ਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ, ਸਾਜੀ ਹੀ ਕਿਉਂ? ਜੇ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੀ
ਲੀਲ੍ਹਾ ਜਾਂ ਖੇਲ੍ਹ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਨੀਰੋ ਜਾਂ ਚੰਗੇਜ਼ ਖਾਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੋਇਆ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀ ਮੌਜ ਖ਼ਾਤਰ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕੀਤਾ?
2. ਕੀ ਅੱਜ ਮਨੁੱਖ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਦੁੱਖ ਝੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਹ ਪੂਰਬਲੇ ਜਨਮ ਦੇ ਮੰਦੇ ਕਰਮਾਂ ਕਰਕੇ ਹੈ? ਜਿਹੜੇ ਅੱਜ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਕੀ ਉਹ ਪਿਛਲੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ
ਧਰਮਾਤਮਾ ਲੋਕ ਸਨ?
3. ਜੇ ਰੱਬ ਸਰਬ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਸੂਰ ਜਾਂ ਪਾਪ ਕਰਨੋਂ ਵਰਜਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ? ਉਸ ਲਈ ਤਾਂ ਇਹ ਕੰਮ ਬੜਾ ਸੌਖਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੇ ਜੰਗਬਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ
ਕਿਉਂ ਨਾ ਜਾਨੋਂ ਮਾਰਿਆ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਜੰਗ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਤਾ ਉਪਰ ਆਈ ਪਰਲੋ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਨਾ ਬਚਾਇਆ?
ਇੱਕ ਵਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਕਰੀਬੀ ਦੋਸਤ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੰਗਾਰਿਆ ਕਿ ਦੇਖੀਂ ਆਪਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੂੰ ਰੱਬ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਲੱਗ ਜਾਵੇਂਗਾ। ਉਸ ਨੇ ਅੱਗੋਂ ਕਿਹਾ,‘‘ਨਹੀਂ ਪਿਆਰੇ ਜਨਾਬ ਜੀ! ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਗਿਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਲੱਗਾ। ਇੰਜ ਕਰਨਾ ਮੇਰੇ ਲਈ ਬੜੀ ਘਟੀਆ ਤੇ ਪਸਤੀ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋਵੇਗੀ। ਖ਼ੁਦਗ਼ਰਜ਼ੀ ਵਾਸਤੇ ਮੈਂ ਅਰਦਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ।
ਵਿਚਾਰਨ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਜੋ 22-23 ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਗੱਭਰੂ ਨੇ ਬਾਦਲੀਲ ਸਵਾਲ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੇ ਹਨ, ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਨ ਦਾ ਤਾਂ ਸਵਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਹੁਣ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਹੀ ਬਦਲ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜੁਆਬ ਦੇਣ ਲਈ ਦਲੀਲਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਲੈ ਕੇ ਆਈਏ ਜੋ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨਕ ਤੇ ਮੰਨਣਯੋਗ ਹੋਣ¢ਤੇ ਜੇ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਾਕਾਮਯਾਬ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਕੀਦੇ ਬਾਰੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸੋਚਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਸਵਾਲ ਚੁਣੌਤੀ ਭਰਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਮਕਸਦ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤ ਵੀ ਸੁਹਿਰਦਤਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਨੌਜਵਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬੌਧਿਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ’ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇਣਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦਾ ਉੱਠਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋ ਜਾਣਾ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦੇ ਨਾਮ ਧਰੀਕ ਧਰਮਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਤਸਵੀਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਤਰਕ ਦੇ ਆਧਾਰਿਤ ਖੋਜ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਸੀ ਜਦੋਂਕਿ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚੋਂ 99 ਫ਼ੀਸਦੀ ਆਸਤਿਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਖੋਜ-ਪੜਤਾਲ ਤੋਂ ਕੇਵਲ ਜਨਮਜਾਤ ਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ’ਤੇ ਆਸਤਿਕ ਹੋਣ ਦਾ ਦਾਅਵਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੀ ਜਦਕਿ ਸਾਡੀ ਆਸਤਿਕਤਾ ਦਾ ਥੰਮ੍ਹ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੈ। ਆਖ਼ਰ¢ਕਿਉਂ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ’ਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਦਿਲ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰ ਕੇ ਕੋਈ ਸਾਰਥਕ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ? ਅਜਿਹੇ ਸਵਾਲ ਕੇਵਲ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਡੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉੱਠਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਾਡੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਾ ਮਕਸਦ ਛੁਪਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਾਸਤਿਕਤਾ ਤਾਂ ਕੀ ਆਸਤਿਕਤਾ ਦੇ ਰਾਹ ’ਤੇ ਤੁਰਦਿਆਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲੱਭੇ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਪੈਰ ਵੀ ਦਰੁਸਤ ਨਹੀਂ ਪੁੱਟਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ।

The Tribune front page-25th March 1931

http://www.tribuneindia.com/2014/20140325/edit.htm#3

                

                ON THIS DAY...100 YEARS AGO  

 

On this day... 83 years ago

Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev executed.

In view of the extraordinary importance of the event, The Tribune recalls this day from its archives

Lahore, Wednesday, March 25, 1931.

No "Last Interview" with relations; Shouts emerge from jail; Dead bodies secretly disposed of; Removed to distant place.

Bhagat Singh, Sukhdev and Rajguru were executed at about 7:15 p.m. on Monday.

Earlier in the day two petitions, filed in connection with their case, had been rejected by the High Court.

Counsel Telegraphed to the Viceroy to stay execution as they were moving the Privy Council against the order of the High Court.

Unfortunately owing to certain conditions imposed by the jail authorities, the relations of the prisoners could not even interview them.

Information to hand points to the fact that Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev were hanged this evening at about 7.15 p.m., about that time loud and continued shouts of “Inqilab Zindabad” emerged from inside the Central Jail, and these shouts made the people in the locality suspect that the executions were taking place.

Dr. Gopichand has sent the following telegram to the District Magistrate, Lahore, Superintendent. Lahore Central Jail, and the Chief Secretary to the Government of Punjab:— “Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev hanged this evening. Where and when should we present for taking the dead bodies? Wire. Sardar Kishan Singh, father of Sardar Bhagat Singh, and mothers of Rajguru and Sukhdev, are at Lahore.”

Thick veil of secrecy; Relation’s futile quest for dead bodies.

Sardar Kishan Singh, father of Bhagat Singh, and Lala Chintram, uncle of Sukhdev, with others went to see a high official of the Central Jail, Lahore, for claiming the dead bodies, and it is said though he was at home he sent word that he was not at home. At the Central Jail too he could not be found. A high local official, who ought to know, was phoned to; and he began speaking on the phone, but when he knew what it was about he gave no reply and closed the phone.

Bhagat Singh’s letter.

Bhagat Singh and his comrades while refusing to make any petition for mercy, in the course of a letter to the Governor of the Punjab, asked to be shot dead. “The only thing we want to point out, they said, “is that according to the verdict of your court we are said to have been waging war and are consequently war prisoners. Therefore we claim to be treated as such. i.e., we claim to be shot dead instead of being hanged. It rests with you now to prove it through action. We very earnestly request you and hope that you will very kindly order the Military Department to send a detachment or a shooting party to perform our executions.”

Silent demonstrations. Gandhiji's advice.

Mahatama Gandhi, Pandit Jawaharlal Nehru, Pandit Madan Mohan Malaviya, Dr Ansari, Mr C. Rajgopalacharaiar and others, who left tonight for Karachi, got the news of the execution of Bhagat Singh, Rajguru and Sukhdev at the Railway Station. They were stunned to hear the news and Mahatama Gandhi was specially moved greatly. They were grieved at heart when they came to know that the relatives were not allowed interview before the execution.

Mahatama Gandhi has expressed his desire that all demonstrations that may be held should be silent and only one resolution be passed at the meetings where there should be no speeches — FP.

Dead bodies removed, not given to relations.

The dead bodies of Bhagat Singh, Shivram Rajguru and Sukhdev have not been handed over to their relations. It is not definitely know how they have been disposed of, and repeated requests of the relations of the condemned prisoners for their dead bodies have failed to elicit any response. It is, however, reported that the dead bodies were secretly removed in motor lorries from the jail and transported to some place on the banks of the Sutlej near Ferozepur, where they were disposed of at dead of night.

    

         

Nehru as viewed by Bhagat Singh-Kanak Tiwwari

http://epaper.jansatta.com/c/2600149

My Books on Bhagat Singh and other revolutionaries

This is the title of my new book on Bhagat Singh and Indian revolutionaries, available in World Book Fair at Samvad Prakashan small stall. Some friends have been asking for my books on Bhagat Singh and other revolutionaries and how and where these could be got. I have posted the list earlier also, shall repeat now with publishers names. Many of these may be found in World Book Fair itself, some may be available through Flipkart/Amazon like on line purchase, some publishers have direct online sal also.The list is:
On Bhagat Singh & other revolutionaries

1. Bhagat Singh Aur Unke Sathiyon Ke Dastavej (Co- edited) (Hindi) 1986/87, Rajkamal Prakashan New Delhi(Online)
( Preface by Shiv Verma, close associate of Bhagat Singh )
2. Bhagat Singh Ke Sampooran Dastavej (Edited) (Hindi) 2004 ,Aadhar Prakashan Panchkula(Online)
( Preface by Bhagat Singh’s younger brother Kultar Singh)
3. Bhagat Singh ke Rajnitik Dastavez (Edited), National Book Trust, New Delhi (Hindi) 2007(Online)
4. Shaheed Bhagat Singh: Dastavezon ke Aiane Mein (Edited) (Hindi) 2007(Online)
(Published by Govt. of India Publication Division, Lodhi Road, New Delhi)
5 Jail Note book and Other Writings-Bhagat Singh (Compiled and Introduction) (English) 2007, LeftWord Publications, New Delhi(Online)

6. Bhagat Singh:Vicharvan Inqlabi, (Punjabi), Navyug Press, New Delhi, 2009
7. Bhagat Singh, Medha publications Delhi, 2009 (World Book Fair)

8.. Bhagat Singh:Sampuran Vangmay(Edited) (Marathi ) 2007, Diamond Publications, Mumbai
(Preface by Justice P.B. Sawant, retired Supreme Court Judge)
9. Ghadar Party Nayak-Kartar Singh Sarabha (Hindi) 2007, National Book Trust, New Delhi(Online-World Book fair)
10. Ghadar party Naik Kartar Singh Sarabha (Punjabi), NBT, New Delhi, 2008-same
11. Ghadar Party Hero: Kartar Singh Sarabha (English), NBT, New Delhi, 2011-same
12. Inqlabi Itihas De Sunehari Panne (History) (Punjabi) 2005, Tarak Bharti Prakashan Barnala

13.’Krantiveer Bhagat Singh:Abhyuodey aur Bhavishya’ (Edited), Lokbharti Allahabad,New Delhi 2012(Online from Rajhkamal, New Delhi-World Book Fair)

14. Understanding Bhagat Singh( English) , Aakar Books, Delhi, 2013(online-World Book Fair)
15. Bhagat Singh ke Durlabh Dastavez aur Kranti ka Barahmasa, Samvad Prakashan Merrut, 2014-(World Book Fair)
16.Bhagat Singh de Syasi Dastavez(ed.)-Punjabi,NBT,New Delhi-online-world book fair
17.Bhagat singh ke Syasi Dastavez(ed.)_Urdu, NBT,New Delhi-online-World book fair,new delhi till 23rd February

Bhagat Singh ke Durlabh Dastavez-Chaman Lal-2014

This is the title of my new book on Bhagat Singh and Indian revolutionaries, available in World Book Fair at Samvad Prakashan small stall. Some friends have been asking for my books on Bhagat Singh and other revolutionaries and how and where these could be got. I have posted the list earlier also, shall repeat now with publishers names. Many of these may be found in World Book Fair itself, some may be available through Flipkart/Amazon like on line purchase, some publishers have direct online sale also.The list is:
On Bhagat Singh & other revolutionaries

1. Bhagat Singh Aur Unke Sathiyon Ke Dastavej (Co- edited) (Hindi) 1986/87, Rajkamal Prakashan New Delhi(Online)
( Preface by Shiv Verma, close associate of Bhagat Singh )
2. Bhagat Singh Ke Sampooran Dastavej (Edited) (Hindi) 2004 ,Aadhar Prakashan Panchkula(Online)
( Preface by Bhagat Singh’s younger brother Kultar Singh)
3. Bhagat Singh ke Rajnitik Dastavez (Edited), National Book Trust, New Delhi (Hindi) 2007(Online)
4. Shaheed Bhagat Singh: Dastavezon ke Aiane Mein (Edited) (Hindi) 2007(Online)
(Published by Govt. of India Publication Division, Lodhi Road, New Delhi)
5 Jail Note book and Other Writings-Bhagat Singh (Compiled and Introduction) (English) 2007, LeftWord Publications, New Delhi(Online)

6. Bhagat Singh:Vicharvan Inqlabi, (Punjabi), Navyug Press, New Delhi, 2009
7. Bhagat Singh, Medha publications Delhi, 2009 (World Book Fair)

8.. Bhagat Singh:Sampuran Vangmay(Edited) (Marathi ) 2007, Diamond Publications, Mumbai
(Preface by Justice P.B. Sawant, retired Supreme Court Judge)
9. Ghadar Party Nayak-Kartar Singh Sarabha (Hindi) 2007, National Book Trust, New Delhi(Online-World Book fair)
10. Ghadar party Naik Kartar Singh Sarabha (Punjabi), NBT, New Delhi, 2008-same
11. Ghadar Party Hero: Kartar Singh Sarabha (English), NBT, New Delhi, 2011-same
12. Inqlabi Itihas De Sunehari Panne (History) (Punjabi) 2005, Tarak Bharti Prakashan Barnala

13.’Krantiveer Bhagat Singh:Abhyuodey aur Bhavishya’ (Edited), Lokbharti Allahabad,New Delhi 2012(Online from Rajhkamal, New Delhi-World Book Fair)

14. Understanding Bhagat Singh( English) , Aakar Books, Delhi, 2013(online-World Book Fair)
15. Bhagat Singh ke Durlabh Dastavez aur Kranti ka Barahmasa, Samvad Prakashan Merrut, 2014-(World Book Fair)
16.Bhagat Singh de Syasi Dastavez(ed.)-Punjabi,NBT,New Delhi-online-world book fair
17.Bhagat singh ke Syasi Dastavez(ed.)_Urdu, NBT,New Delhi-online-World book fair,new delhi till 23rd February

Jansatta news

http://epaper.jansatta.com/c/259

ਅੱਠ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਲੱਭਿਆ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਗੁਆਚਿਆ ਖ਼ਤ-The Lost Letter-Punjabi Tribune

Posted On March - 23 - 2014

ਚਮਨ ਲਾਲ
ਸੰਪਰਕ: 098687-74820

ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇੱਕ ਐਕਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੁਣ ਉਸ ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਪੱਕ ਸਿਆਸੀ ਚਿੰਤਕ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੱਖ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇੱਕ ਬੇਹੱਦ ਬਦਨਾਮ ਤੇ ਵਿਵਾਦ ਭਰੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਮਗਰੋਂ 23 ਮਾਰਚ 1931 ਨੂੰ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਕਰੀਬ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤਕ ਆਪਣੀ ਜੇਲ੍ਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੌਰਾਨ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਵਿਚਾਰਵਾਨ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਦਰਜੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਇਨਕਲਾਬ ਤਕ ਦੀਆਂ ਦੂਰਗਾਮੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ’ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੇਲ੍ਹ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਲਿਖਤਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਗੁੰਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਜਾਂ ਦਬਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਲਿਖਤਾਂ ਹੁਣ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਅੱਸੀ ਸਾਲਾਂ ਮਗਰੋਂ 15 ਅਗਸਤ 2011 ਦੇ ‘ਦਿ ਹਿੰਦੂ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਤੇ ਅਦਾਲਤਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖ਼ਤ-ਪੱਤਰ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਛਪ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਜੋ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਦੀ ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਾਲ ਛਪਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਖ਼ਤ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ ਜੋ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਆਪਣੇ ਲਫ਼ਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ‘ਗੁੰਮ’ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਫੋਟੋ ਕਾਪੀ ਪਲਵਲ ਦੇ ਡਾ. ਰਘਵੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਬੀਨਾ ਦੇ ਰਾਮ ਸ਼ਰਮਾ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਹਿਤ ਹਾਸਲ ਹੋਈ ਹੈ।
ਨੌਜਵਾਨ ਇਨਕਲਾਬੀ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਨੇ 23 ਦਸੰਬਰ 1930 ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲਾਹੌਰ ਦੀ ਕਨਵੋਕੇਸ਼ਨ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ’ਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੋ ਖ਼ਤ ਲਿਖੇ ਸਨ। ਇਸ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਸਾਲ 2008 ਵਿੱਚ ਜਵਾਹਰਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਟੀਚਰਸ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਇੱਕ ਗਰੁੱਪ ਨਾਲ ਇਹ ਲੇਖਕ ਪਿਸ਼ਾਵਰ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਡਾ. ਅਜਮਲ ਹਯਾਤ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਮਰਦਾਨ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਤਲਵਾਰ ਦਾ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਬੜਾ ਮਾਣ ਸੀ। ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੀ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਖਿਤਾਬ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਹੈ ਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਰਿਹਾ ਤੇ ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੇ ਹਥਿਆਰ ਚਲਾਉਣ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਸੀ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੂੰ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਪਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਇਹ ਯਕੀਨ ਸੀ ਕਿ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਹੋਣੀ ਤੈਅ ਸੀ। ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਖ਼ਾਤਰ ਉਸ ਦੇ ਬਚਾਅ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜੋ ਇਨਕਲਾਬੀ ਦਾ ਮਾਣ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੁਖੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੰਪਰਕ ਨੂੰ ਖ਼ਤ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜੋ ਸਹੀ ਟਿਕਾਣੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ‘ਗੁੰਮ’ ਹੋ ਗਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਕੜੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਖ਼ਤ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੂਜੇ ਖ਼ਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਦਲੀਲਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦੁਹਰਾਇਆ ਹੈ। ਪਹਿਲਾ ਖ਼ਤ, ਜੋ ਹੁਣ ਤਕ ਗੁੰਮ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ 9 ਜੂਨ 1931 ਨੂੰ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਫੌਰਨ ਬਾਅਦ ਹੀ 18 ਜੂਨ 1931 ਦੇ ‘ਹਿੰਦੂ ਪੰਚ’ ਵਿੱਚ ਛਪ ਗਿਆ ਸੀ। ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵੇਲੇ ਇਹ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਜਾਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਹੋਵੇ ਪਰ ਮਗਰੋਂ ਜਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸ਼ਿਵ ਵਰਮਾ, ਜਗਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਜਾਂ ਵੀਰੇਂਦਰ ਸੰਧੂ ਨੇ ਛਾਪੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੇ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਇਆ। ‘ਹਿੰਦੂ ਪੰਚ’ ਦੇ ਅੰਕ ਵੀ ਲਗਪਗ ਗੁੰਮਨਾਮੀ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਹਾਲਾਂਕਿ ‘ਹਿੰਦੂ ਪੰਚ’ ਦਾ ‘ਬਲੀਦਾਨ ਅੰਕ’ ਬੜਾ ਹੀ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਫਰਵਰੀ 1931 ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਵੱਲੋਂ ਲਿਖਿਆ ਦੂਜਾ ਖ਼ਤ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਫਾਂਸੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੂਨ 1931 ਦੇ ‘ਦਿ ਪੀਪਲ’ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੂਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ’ਚ ਛਪ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਜਨਵਰੀ 1931 ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਖ਼ਤ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ‘ਹਿੰਦੂ ਪੰਚ’ ਵਿੱਚ ਇਹ ਹਿੰਦੀ ’ਚ ਅਨੁਵਾਦ ਹੋ ਕੇ ਛਪਿਆ ਹੈ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ‘ਹਿੰਦੂ ਪੰਚ’ ਨੇ ਦੋਵੇਂ ਖਤ ਇਕੱਠੇ ਹੀ ਛਾਪੇ ਹਨ।

ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੌਰਾਨ ਲਾਹੌਰ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਥਾਣੇ ਵਿੱਚ ਚੋਰੀਓਂ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਤਸਵੀਰ (ਖੱਬੇ) ਅਤੇ ਮੁਲਕ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ।

ਇੱਕ ਵਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਲੇਖ ‘ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ’ ਨਾਲ ਇੰਜ ਵਾਪਰ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਹ ਲੇਖ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1934 ਵਿੱਚ ਪੇਰਿਆਰ ਨੇ ਕਾਮਰੇਡ ਪੀ ਜਿਵਾਨਾਂਦਮ ਤੋਂ ਤਮਿਲ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕਰਵਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਰਸਾਲੇ ‘ਕੁੜਈ ਆਰਸੂ’ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਸੀ ਪਰ ਸੰਨ 1947 ਦੀ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ‘ਦਿ ਪੀਪਲ’ ਦੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ 27 ਸਤੰਬਰ 1931 ਨੂੰ ਇਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਛਪਿਆ ਸੀ, ਲਾਹੌਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਆ ਸਕੀਆਂ। ਉਦੋਂ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਤਮਿਲ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਅਨੁਵਾਦਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਛਾਪਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਅੱਜ ਤੀਨ ਮੂਰਤੀ ਵਿੱਚ ਪੀਪਲ ਦੀ ਮੂਲ ਫਾਇਲ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ਤਾਂ ਵੀ ਕਈ ਵੈੱਬਸਾਈਟਾਂ ’ਤੇ ਹਾਲੇ ਇਸ ਦਾ ਮੁੜ ਅਨੁਵਾਦਤ ਰੂਪ ਹੀ ਛਪਿਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ। ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲੇ ‘ਪੰਚਮ’ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਮੂਲ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਵੈੱਬ ਤੋਂ ਅਨੁਵਾਦ ਦਰਜ ਹੈ। ਕਈ ਵੈੱਬ ਪੰਨਿਆਂ ’ਤੇ ਇਸ ਲੇਖ ਨੂੰ ਮੂਲ ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਸਮਝ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਨੁਵਾਦ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ‘ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਕਿਉਂ ਹਾਂ’ ਦਾ ਮੂਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਮਿਲ ਗਿਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਇੱਕ ਦਿਨ ਇਸ ਖ਼ਤ ਦਾ ਮੂਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰੂਪ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇ।
ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰਦਾਸ ਰਾਮ ਤਲਵਾਰ ਨੇ ਅਮੀਰ ਰਾਇ ਸਾਹਿਬ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਦਨ ਲਾਲ ਢੀਂਗਰਾ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਾਂਗ ਤਿਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਉਸ ’ਤੇ ਮਾਣ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਕੇ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ। ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦਾ ਭਰਾ ਭਗਤ ਰਾਮ ਤਲਵਾਰ, ਕਿਰਤੀ ਪਾਰਟੀ ਦਾ ਕਾਰਕੁਨ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਹੀ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਚੰਦਰ ਬੋਸ ਨੂੰ ਕਾਬਲ ਤੋਂ ਜਰਮਨੀ ਭੇਜਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕੀਤੀ। ਨੇਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਭੇਜਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤਾਂ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਸੀ ਪਰ ਕਾਬਲ ਦੇ ਸੋਵੀਅਤ ਸਫ਼ਾਰਤਖ਼ਾਨੇ ਨੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਲਈ ਨੇਤਾ ਜੀ ਨੂੰ ਜਰਮਨੀ ਜਾ ਕੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਮੁਲਕ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਲੜਨ ਖ਼ਾਤਰ ਹਿਟਲਰ ਨਾਲ ਬੇਮੇਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ।
ਇਸ ਖ਼ਤ ਨੂੰ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਬਾਏ ਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਨਾਬ ਆਸਫ਼ ਅਲੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੀਸ ਦੇਣ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਸਫ਼ ਅਲੀ ਪ੍ਰਤੀ ਕੋਈ ਦੁਰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਆਸਫ਼ ਅਲੀ ਨੇ ਵੀ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਸੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਅੱਜ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀਆਂ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਵਰਤਣ ਦੀ ਦੌੜ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਵੱਡੀ ਲੋੜ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਪਾਰਟੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ‘ਘੜਨ’ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਖ਼ਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਇਉਂ ਲਿਖਿਆ:

ਪਿਆਰੇ ਭਰਾ

ਅੱਠ ਦਹਾਕਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਲੱਭਿਆ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦਾ ਖ਼ਤ।

ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਕੇ ਬੜੀ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਹੋ ਕਾਰਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਸੈਂਬਲੀ ਬੰਬ ਕੇਸ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਹੈਰਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਆਸਫ਼ ਅਲੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਸ੍ਰੀ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦੀ ਪੈਰਵੀ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਪਣੀ ਫ਼ੀਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਰਕਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਡਬਲ ਫਸਟ ਕਲਾਸ ਕਿਰਾਇਆ ਵਸੂਲ ਕਰ ਲਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਲਾਹੌਰ ਦਾ ਹੀ ਕੋਈ ਚੰਗਾ ਵਕੀਲ ਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਫ਼ੀਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜ਼ੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ। ਪਰ ਇਹ ਖ਼ਤ ਮੈਂ ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈ ਕੇ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ। ਸ਼ਾਇਦ ਮੈਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੇ ਨੌਜਵਾਨ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਟੰਗ ਅੜਾਉਣ ਜਾਂ ਦਖਲ ਦੇਣ ਦਾ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸਜ਼ਾ ਮੌਤ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।
ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗੱਲ ਲਗਪਗ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਫਾਂਸੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ, ਇਸ ਲਈ ਮੈਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਹੋਈ ਹੈ ਕਿ ਮੈਂ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਸੁਆਲ ਨੂੰ ਪਰ੍ਹੇ ਰੱਖ ਕੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸਿਆਸੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰਾਂ। ਇਸ ਵੇਲੇ ਮੈਂ ਇਹ ਖ਼ਤ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜ਼ਾਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਲਿਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ।
ਹਾਲਾਂਕਿ ਮੈਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੌਰ ’ਤੇ ਇਹ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੋਂ ਤਕ ਕੁਝ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ। ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਉਮੀਦ ਹੈ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਗੁਜ਼ਾਰਿਸ਼ ਵੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਆਖ਼ਰੀ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ’ਤੇ ਗੌਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ। ਮਾਮਲੇ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਪਸ਼ਟ ਹਨ, ਨਤੀਜਾ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਫ਼ ਹੈ। ਮੁਲਜ਼ਮ ਖ਼ੁਦ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ।
ਹੇਠਲੀ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਜੁਰਮ ਕਬੂਲ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਜੇ ਉਹ ਚਾਹੇ ਤਾਂ ਸੈਸ਼ਨ ਕੋਰਟ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਬਿਆਨ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਸਵਾਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਿਆਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਕੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ? ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਮੈਂ ਸੁਣਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ:
1. ਉਸ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਕੋਈ ਇਰਾਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ।
2. ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
3. ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਉਹ ਇੱਕ ਚਿਤਾਵਨੀ ਵਜੋਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਗੁਜ਼ਾਰਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਇਸ ਸਵਾਲ ’ਤੇ ਜ਼ਰਾ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ। ਕੀ ਇਹ ਬਿਆਨ ਦੇਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਹਾਸੋਹੀਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ? ਇਸ ਮੌਕੇ ਅਜਿਹੇ ਬਿਆਨ ਦੇ ਕੀ ਮਾਅਨੇ ਹੋਣਗੇ? ਕੀ ਇਹ ਉਸੇ ਗੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਦੁਹਰਾਉਣਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜੋ ਇੱਕ ਵੇਰਾਂ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਜਿਸ ਦਾ ਇਸ ਵੇਲੇ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤਕ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦੀ ਨਾਲ ਸੋਚਣ ਉਪਰੰਤ ਮੈਂ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ’ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਿਆ ਹਾਂ ਕਿ ਇੱਥੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਜੋ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ ’ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰ ਸਕੇ, ਚਾਹੇ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵੀ ਖਿੰਡੀਆਂ ਤੇ ਅਜੋੜ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ। ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਹਰ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਤਾਕਤ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਸਿਆਸੀ ਮਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਅੰਤਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਵਕੀਲ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸਲਾਹ ਦੇਣ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਹੋਈ ਹੈ ਜਾਂ ਵਕੀਲ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜੀ ਖਾਹਸ਼ਮੰਦੀ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੀ ਗੱਲ ਕਹਾਉਣ ਦੀ ਸੋਚੀ ਹੈ। ਮੇਰਾ ਇਹ ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਫ਼ਾਈ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਸਗੋਂ ਮੈਂ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਸੋਚਦਾ ਹਾਂ। ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਿਨਾਂ ਅਸਲ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸਮਝੇ ਵਕੀਲ ਲੋਕ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਨੂੰ ਭੰਬਲਭੂਸੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬੇਦਿਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁੱਦ ਪੈਣ। ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜਨਤਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦਿਆਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਕੀਲਾਂ ਨੇ- ਮੈਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹਾਂ-ਇਨਕਲਾਬੀ ਵਿਚਾਰ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਅਪਣਾਇਆ। ਨਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਨਕਲਾਬੀਆਂ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ, ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੂੰ।
ਸਧਾਰਨੀਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮੈਂ ਅਸਲ ਮੁੱਦੇ ’ਤੇ ਆਉਂਦਾ ਹਾਂ। ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਹਰੀਕਿਸ਼ਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਿਰਫ਼ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦੇਣਾ ਸੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਹੀਂ। ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਇਸ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ ਕਿ ਇਹ ਘਟਨਾ, ਅਸੈਂਬਲੀ ਦੀ ਘਟਨਾ, ਵਾਇਸਰਾਏ ਦੀ ਗੱਡੀ ਉਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਅਤੇ ਚਟਗਾਓਂ ਦੀ ਘਟਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਮੂਰਖਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਲਜ਼ਮ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਾਜਬ ਬਿਆਨ ਇਹ ਹੋਵੇਗਾ:
1. ਤਾਕਤ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹਾ ਇਸਤੇਮਾਲ-ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਬੰਬਈ ਵਿੱਚ ਲਾਠੀਚਾਰਜ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਲਾਠੀਚਾਰਜ, ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ, ਕੁੱਟਮਾਰ, ਰੋਜ਼ ਰੋਜ਼ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣਾ (ਇੱਥੇ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ ਦੇ ਟ੍ਰਿਬਿਊਨਲ ਦੀ ਕਾਰਵਾਈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਫਾਂਸੀਆਂ ਦੀ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਘਟਨਾਵਾਰ ਸਬੰਧ ਇਸ ਖ਼ਾਸ ਘਟਨਾ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ)। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਹ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ।
2. ਇਹ ਤਾਂ ਹਾਲੇ ਮਾਮੂਲੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੀ- ਮੁਲਜ਼ਮ ਨੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਪੂਰੀ ਜਨਤਾ ਦੇ ਉਸ ਅਸੰਤੋਖ ਦਾ ਇੱਕ ਇਸ਼ਾਰਾ ਹੀ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਸੰਤੋਖ ਫੁੱਟਣ ’ਤੇ ਪਰਲੋ ਲਿਆ ਦੇਵੇਗਾ।
3. ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਹ ਨੀਤੀ ਹੈ ਕਿ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਖ਼ੂਨ-ਖਰਾਬੇ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਏ।
4. ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵੇਲੇ ਵੀ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਛੱਡ ਕੇ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਲੜਾਈ ਵੱਲ ਮੁੜ ਸਕਦੇ ਹਨ।
5. ਮੁਲਜ਼ਮ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਵੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਹ ਨੀਤੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਿਰੁੱਧ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦੇਵੇਗੀ।
6. ਸਰਕਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਮ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਛੱਡ ਚੁੱਕੀ ਹੈ।
7. ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਇਹ ਦਿਖਾਉਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਸਿਰਫ਼ ਫ਼ੌਜੀ ਤਾਕਤ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਸਿਆਸੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਲਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ।
ਇਸ ਮਗਰੋਂ ਮੁਲਜ਼ਮ ਸੋਸ਼ਲਿਸਟ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪੀਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਲਸ ਛੱਡਣ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਜਾਣ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹੋ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਬਿਆਨ ਹੈ, ਜੋ ਉਹ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਕਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ ਸਗੋਂ ਇਨਕਲਾਬ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਤਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੋਰ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਬਲਿਵੇਦੀ ’ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਪਵੇਗਾ। ਆਖ਼ਰ ਉਹ ਵੀ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਹੈ।
ਉਹ ਸੀਨੀਅਰ ਇੰਸਪੈਕਟਰ ਦੀ ਮੌਤ ’ਤੇ ਦੁੱਖ ਜ਼ਾਹਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਾਰਨਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਨਾਲ ਹੀ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਬਚਣ ਲਈ ਵਧਾਈ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬਚ ਗਏ ਹਨ। ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਐਲਾਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੜਫ਼ਦੀ ਹੋਈ ਮਨੁੱਖਤਾ ਅਤੇ ਕੌਮ ਦੇ ਉਧਾਰ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ।
ਇਹ ਸਭ ਉਸ ਨੂੰ ਕਹਿਣਾ ਹੀ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਕੀ ਵਕੀਲ ਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਹਿਣ ਨਾਲ ਕਿ ਉਹ ਗਵਰਨਰ ਨੂੰ ਮਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਚਾ ਲਿਆ ਜਾਏਗਾ? ਇਹ ਉਮੀਦ ਕਰਨੀ ਨਿਰਾ ਬਚਪਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਜੇ ਆਮ ਲਹਿਰ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣਾ ਸਾਰਾ ਮਹੱਤਵ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਨੀ ਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਚੰਗੇ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ? ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਰੇਕ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸਾਰੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਗੱਲ ਇਹ ਕਿ ਹਰ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਇਹ ਕਿ ਇਨਕਲਾਬੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਨਕਲਾਬੀ ਲਹਿਰ ਨੂੰ ਆਮ ਜਨਤਕ ਲਹਿਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਰਵੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਕੀਲਾਂ ’ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ…
ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਕੁਝ ਲਫਜ਼-ਪੰਕਤੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ।

http://punjabitribuneonline.com/2014/03/%E0%A8%85%E0%A9%B1%E0%A8%A0-%E0%A8%A6%E0%A8%B9%E0%A8%BE%E0%A8%95%E0%A8%BF%E0%A8%86%E0%A8%82-%E0%A8%AC%E0%A8%BE%E0%A8%85%E0%A8%A6-%E0%A8%B2%E0%A9%B1%E0%A8%AD%E0%A8%BF%E0%A8%86-%E0%A8%AD%E0%A8%97/

Kranti ki Vedi Par-Lost letter of Bhagat Singh

http://epaper.jansatta.com/246929/Jansatta.com/Jansatta-Hindi-23032014#page/13/2

http://epaper.jansatta.com/246929/Jansatta.com/Jansatta-Hindi-23032014#page/15/1

The Lost Letter of Bhagat Singh

http://www.thehindu.com/features/magazine/the-lost-letter/article5818600.ece

PROF. CHAMAN LAL

SHARE  ·   COMMENT (4)   ·   PRINT   ·   T+  

The HinduIllustration: P. Manivannan

TOPICS

arts, culture and entertainment

history

human interest

people

On Bhagat Singh’s death anniversary, the writer looks at a newly revealed document that establishes him as a mature political thinker.

Bhagat Singh is better known as an action-oriented revolutionary, but recent studies of his writings have shown that he was also a mature political thinker. During his two years in jail, before being executed on March 23, 1931, Bhagat Singh expressed his views on the Indian freedom struggle and socialist revolution in India. Many of his writings were lost or suppressed. Some are now slowly coming to light. In the August 15, 2011, issue of The Hindu, I had written about his correspondence with the British colonial administration as well as with judicial authorities. Now another significant ‘lost letter’ in Bhagat Singh’s own words has come to light. A photocopy of this published letter was sent to me by Dr. Raghuvir Singh from Palwal and Ram Sharma from Beena town near Jhansi in Uttar Pradesh.

These two letters refer to Harikishan’s case. Harikishan was a young revolutionary who had shot at the Governor of Punjab on December 23, 1930, during the convocation of the Panjab University Lahore. Harikishan was the son of a rich and influential personality, Gurdas Ram Talwar of Mardan, now in Khyber Pakhtunwa province of Pakistan. Bhagat Singh was upset with the defence lawyer’s advice to Harikishan during the trial.

He wrote to an unnamed contact about it, but his letter did not reach its destination and was ‘lost’, as Bhagat Singh himself mentions in a second letter, which repeats the arguments made in the first letter. The first letter, till now considered to be lost, was published as a Hindi translation on June 18, 1931, inHindu Panch immediately after the execution of Harikishan on June 9, 1931, at Lahore Jail. His father stood by his son and suffered for it. Harikishan’s brother Bhagat Ram Talwar became a Communist and helped Netaji Subhas Chandra Bose escape from Kabul to Germany.

Incidentally this is the second time that Bhagat Singh’s writings are being retranslated. During the Partition, the English version of Bhagat Singh’s seminal essay ‘Why I am an Atheist’ (first published inThe People, September 27, 1931) was lost. It was retranslated into English from the Tamil version translated by Comrade P. Jivanandam and published in 1934 in Kudiyarasu by Periyar. Interestingly many websites still feature the retranslated version, though the original printed version of The Peoplereached India later. The Nehru Memorial Museum and Library, New Delhi, has the essay on microfilm in its records. Perhaps one day this letter’s original English version may also appear.

It seems that the reason behind the suppression of Bhagat Singh’s first letter could be his criticism of the defence lawyer Sh. Asaf Ali for charging a high fee while defending revolutionary activists. “I was no less surprised to know that Sh. Asaf Ali was called for arguing the case from Delhi and, apart from charging a fat fee for the case; he was paid double first class rail fare.” But Bhagat Singh and his comrades bore no ill will towards Asaf Ali who often referred to Bhagat Singh in eulogising terms.

Today when the political parties are trying to appropriate Bhagat Singh’s legacy, it becomes imperative to look at his ideas, which are clear in their political manifestations. It is not fair to his memory to ‘evolve’ one’s own Bhagat Singh with imposed and imagined perceptions. These documents do not leave space for any hypocrisy in the name of Bhagat Singh.

The new political phenomenon of Aam Aadmi Party, which claims to carry forward the legacy of Bhagat Singh, should introspect on whether its own lawyers follow the same ethical values in their profession, as Bhagat Singh expected from them.

The writer is Professor-Coordinator of Centre for Comparative Literature, Central University of Punjab, Bathinda. His latest book is Understanding Bhagat Singh. E-mail: Prof.chaman@gmail.com

English retranslation of Bhagat Singh’s original letter in English, as yet untraced in original

January 1931

Dear Brother,

I was surprised to know that Sh. Harikishan wants to present the same arguments for defence in the court that were used in the Assembly bomb case. I was no less surprised to know that Sh. Asaf Ali was called for arguing the case from Delhi and, apart from charging a fat fee for the case, he was paid double first class rail fare. Though any good lawyer from Lahore would have agreed to take up the case, at a much lower fee. But anyhow the second aspect is not the main reason for writing this letter. I mean here the first aspect.

Possibly I have no right to intervene or meddle with the matter of a young man, who is certain to get the highest punishment in law that is the death sentence. Seeing that it is certain that he would be sentenced to death, I am daring to speak on the political aspect of the matter, leaving behind the issue of personality.

At the moment, I am writing this letter to you on a personal level, though I don’t know for sure whether you can do something about it. I hope that before any final decision in this matter, my views will be taken into account.

The incidents of the case are clear, and the consequence is also clear. The accused himself understands this clearly. He has accepted his crime in the lower court, can give his statement in the session court and he should give the statement.

What I have heard is that the defence lawyer is advising him to state:

He had no intention to kill the Governor.

He only wanted to hurt him.

And this he wanted to do as a warning.

I request you to please think calmly over this issue. Would not such statements be ridiculous? What would be the meaning of such statements here? Would it not be repeating the same thing, which has already been stated in an appropriate manner and which has no meaning at present?

After a long careful consideration, I have come to the conclusion that there is no such person who can understand purely individual efforts and appreciate it, even if these efforts are much scattered and disconnected! No one tries to ensure that each such occasion is used to strengthen the movement. Because of a lack of vision in political matters, the defence lawyer has dared to give such advice, or due to his personal ambition, the lawyer has thought of getting such a statement. I don’t mean that people should not offer defence in the cases, rather my opinion is on the contrary. But this also does not mean that lawyers, without understanding the real problems, should intervene to put revolutionaries in confusion and discourage them. Despite participating in public causes, these lawyers – and I am referring to Punjab alone – have not adopted revolutionary thinking at all. They neither understand the viewpoint of the revolutionaries nor their mental outlook.

Rather than talking in general terms, let me come to the point. In this matter, to state that the aim of Harikishan was only to issue a warning is absolutely inadequate. Just ponder over it: this incident has occurred after the Assembly bomb case, the attempt to blow up the Viceroy’s train, the Chittagong revolt and many such incidents. It is foolishness to say that the accused just wanted to hurt the Governor as a form of protest. For him, a more appropriate statement would be:

That, despotic use of power like the lathi charge in Bombay and Amritsar, the arrest of women, beatings and the unprovoked firing on people (here the reference is to one-sided proceedings of the tribunal in the Lahore conspiracy case and the award of death sentences, which can link this incident to a continuous chain of actions of the whole revolutionary movements, can also be made), motivated him to act in that manner.

This is just the beginning; the accused has only given an indication of the resentment prevalent among people, which if it explodes, will bring destruction.

It is standard government policy to take the country towards bloodshed. People can lose patience at any time and take to violence. The accused does not want the government to stop this policy, as it would encourage people to rise against it. The government has already stopped following the rule of law in general.

And the aim of the revolutionary movement is to show the people that the British rule is here only through military power and so this government should be overthrown through political action.

After this, he can define the socialist programme. He can make an appeal to Lahore students that they should shed their laziness and join the people’s movement.

Under the circumstances, this is the best statement he can give.

He can state that, like an idealist, he has not come to kill an individual; rather he wanted to destroy the system. He feels anguished at the killing of a man, but there is no other way. Individuals have to be sacrificed at the altar of revolution. After all he is also an individual.

He can express sorrow at the killing of the senior inspector, whom he had not wanted to kill. He can also congratulate the Governor for surviving the attack. He can also add that to liberate the oppressed people, loss of individuals cannot matter much.

He should say all these things. Does the lawyer think that by saying that he did not want to kill the Governor, he can be saved? This is sheer childishness. The statement has no advantage but the harm it causes is immense. If an incident is detached from a movement, it loses its significance. When a sacrifice has to be made, then it should be fully utilised for the best purpose. In future also, all such incidents should be linked to the revolutionary movement and other such efforts; the revolutionary movement should be linked to mass movements. The best way in such matters is to invite a panel of lawyers…

(Incomplete...)

Second letter by Bhagat Singh in continuation of the first

February 1931

I am very sorry to note that my last letter in this connection did not reach its destination at the proper time and therefore failed to serve the purpose for which it was written. Hence, I write this letter to let you know my views on the question of defence in political cases in general and revolutionary cases in particular. Apart from certain points already discussed in that letter, it shall serve another purpose too — that of providing documentary proof that I have not become wise after the event.

Anyhow, I wrote in that letter that the defence plea the lawyer suggested should not be adopted. But it was done in spite of your, and my, opposition. Nevertheless, we can now discuss the matter in a better light and can formulate definite ideas about the future policy regarding defence.

You know that I have never been in favour of defending all the political accused. But this does not imply that the beauty of the real struggle should be altogether spoiled. (Please note that the term beauty is not used in the abstract sense but refers to the motive that actuated a particular action). When I say that all the politicals should always defend themselves, I say it with certain reservations. It can be cleared by just one explanation. A man does an act with a certain end in view. After his arrest, the political significance of the action should not be diminished. The perpetrator should not become more important than the action itself. Let me further elucidate with the help of an illustration. Mr. Harikishan came to shoot the Governor. I don't want to discuss the ethical side of the action. I only want to discuss the political side of the case. The man was arrested. Unfortunately, some police official had died in the action. Now comes the question of the defence; well, when fortunately the Governor had escaped, there could be a very beautiful statement in his case, i.e., the statement of actual facts as was made in the lower court. And it would have served the legal purpose too. The wisdom and ability of the lawyer depended on his interpretation of the cause of the Sub-Inspector's death. What did he gain by saying that he did not intend to kill the Governor and only wanted to warn him, and that sort of thing? Can any sensible man imagine even for a moment the possibility of such a design? Had it any legal value? Absolutely none, then, what was the use of spoiling the beauty of not only the particular action but also the general movement? Warning and futile protests cannot go on forever. The warning had been given long ago. The revolutionary struggle had begun in right earnest so far as the strength of the revolutionary party allowed. The Viceroy's train action was neither a test nor a warning. Similarly, Mr. Harikishan's action was part of the struggle itself, not a warning. After the failure of the action, the accused should take it in purely sportsman-like spirit. The purpose having been served he ought to have rejoiced in the lucky escape of the Governor. There is no use of killing an individual. These actions have their political significance in as much as they serve to create a mentality and an atmosphere which shall be very necessary to the final struggle. That is all. Individual actions are to win the moral support of the people. We sometimes designate them as the ‘propaganda through deed’.

Now, the people should be defended but subject to the above consideration. This is, after all, a common principle that all the contending parties always try to gain more and to lose less. No general can ever adopt a policy in which he may have to make a greater sacrifice than the gain expected. Nobody would be more anxious to save the precious life of Mr. Harikishan than myself. But I want to let you know that the thing which makes his life precious should by no means be ignored. To save lives at any cost, is not our policy. It may be the policy of easy-chair politicians, but not ours.

Much of the defence policy depends upon the mentality of the accused himself. But if the accused himself is not afraid of shrinking but is as enthusiastic as ever, then the work for which he risked his life should be considered first, his personal question afterwards. Again, there may be some sort of confusion. There may be cases where the action is of no general importance in spite of its tremendous local value. There the accused should not be sentimental as to admit responsibility. The famous trial of Nirmal Kant Rai would be the best illustration.

But in cases like this, which are of such political importance, the personal aspect should not be attached greater value than the political one. If you want to know my frank opinion about his case, let me tell you that it is nothing short of the political murder of an incident of historic importance at the altar of professional (legal) vanity.

Here I may point out one thing more, that the people responsible for this strangulation of the case, having realised their blunder and having become wise after the event in not daring to shoulder their responsibility, are trying to belittle the beauty of the marvellous character of our young comrade. I have heard them saying that Mr. Harikishan shirked to face it boldly.

This is a most shame-faced lie. He is the most courageous lad I have ever come across. People should have mercy upon us. Better ignored than demoralised and degraded but well looked after.

Lawyers should not be so unscrupulous as to exploit the lives and even deaths of young people who come to sacrifice themselves for so noble a cause as the emancipation of the suffering humanity. I am really… (some words missing), otherwise, why should a lawyer demand such an incredible fee as has been paid in the above case?

In sedition cases, I can tell you the limit to which we can allow defence. Last year, when one comrade was prosecuted for having delivered a socialistic speech and when he pleaded not guilty to that charge, we were simply astounded. In such cases, we should demand the right of free speech. But when such things are attributed to one, but he has not said them and are contrary to the interests of the movement, deny. Though, in the present movement, the Congress has suffered for having allowed its members to go to jail without defending themselves, in my opinion that was a mistake.

Anyhow, I think if you read this letter along with my previous one, you will come to know very clearly my ideas about the defence in political cases. In Mr. Harikishan's case, in my opinion, his appeal should be filed in the High Court without fail and every effort should be made to save him.

I hope both these letters indicate everything I want to say on this subject.

(Some words missing)

(From Selected Writings of Bhagat Singh by Shiv Verma)

Keywords: Bhagat Singh, Why I am an Atheist, Understanding Bhagat Singh, Selected Writings of Bhagat Singh

View comments(4)

MORE IN: Sunday Magazine | Features

49

Ads by Google

Mathrubhumi Yearbook 2014
Complete reference book & ultimate guide for all competitive exams.
mathrubhumi.com/Yearbook2014

COMMENTS(4)RECOMMENDEDPOST A COMMENT

Today, our beloved country has again fallen into the clutches of not 
one but many enemies, internal and external. The poor is becoming 
poorer and the poorer is being left to die. Poverty, corruption, 
inflation, crime against women and what not!! Be it invasion by China 
or Pakistan severing heads of our soldiers. Be it Maoist and terrorist 
attack or the falling value of Rupee against Dollar or the frequent 
fatal accidents taking place in Navy vessel or the large number of 
farmers committing suicide, nothing can be said to be in order in our 
beloved country today. 

The situation today is perhaps worse than the British Rule of 1930-1931 
when Shaheed Bhagat Singh chose to martyr. This is the high time when 
each one of us should attempt to align our patriotism to that of 
Shaheed Bhagat Singh & contribute every second our lives to the 
betterment & true freedom of our beloved mother India. Such Awakening 
would be the true tribute to Shaheed Bhagat Singh and countless other 
martyrs I believe.

from:  Alakh Alok Srivastava

Posted on: Mar 25, 2014 at 12:43 IST

salut Bhagat Singh. thank you The Hindu for this article.

from:  partha niyogi

Posted on: Mar 24, 2014 at 02:01 IST

The article is a treasure that needs to be preserved. Bhagat Singh's 
letters! Scintillating! 

S.Ramakrishnasayee, Ranipet

from:  S.Ramakrishnasayee

Posted on: Mar 22, 2014 at 19:41 IST

I heartily congratulate The Hindu for the article. I feel that these two 
letters of Bhagat Singh must be preserved in all school, college and 
university libraries.